مراقب اعمال نیکمان باشیم

بر اساس سخنان حضرت حق در قرآن, آنچه سبب کامیابی و سعادت آدمی است بر دو رکن اصلی ایمان و عمل صالح استوار است

بر اساس سخنان حضرت حق در قرآن، آنچه سبب کامیابی و سعادت آدمی است بر دو رکن اصلی ایمان و عمل صالح استوار است. تأکید بر این دو در شمار زیادی از آیات قرآن به وضوح دیده می‌شود. لکن باید توجه داشت که صرف انجام اعمال نیک برای رسیدن به سعادت کافی نیست بلکه تداوم و بقای آن تا روز رستاخیز بسیار مهم و حیاتی خواهد بود. چه بسا افرادی که در طول عمر کارهای شایسته بسیاری انجام داده‌اند لکن نتوانسته‌اند آن‌ها را به عنوان توشه با خویش به آخرت برند و به علل مختلف اعمالشان نابود شده و در اصطلاح «حبط» شده‌اند. در این مجال به بررسی اهمیت این مسئله در اسلام و بیان علل از بین رفتن اعمال نیک اشاره خواهد شد.

● معنای احباط

با در نظر گرفتن این نکته که تداوم اعمال انسان رابطه‌ای مستقیم با بحث «حبط اعمال» دارد، شایسته‌است به بررسی اجمالی معنای آن پرداخته شود.احباط از ماده «حبط» به معنای باطل ساختن و از بین بردن است. در اصطلاح احباط به معنای آن است که گناه موجب از بین رفتن طاعت و ثواب گردد. موارد حبط اعمال در چند بخش قابل تقسیم است:۱ زمانی که عمل تنها جنبه دنیوی داشته باشد. طبیعتا چنین اعمالی هیچ گونه آثار اخروی از خود به جای نخواهند گذاشت. همچنانکه خداوند سبحان می‌فرماید:«وَ قَدِمْنا إِلی‏ ما عَمِلُوا مِنْ عَمَلٍ فَجَعَلْناهُ هَباءً مَنْثُوراً»؛ «و به هر گونه کاری که کرده‏اند می‏پردازیم و آن را [چون‏] گَردی پراکنده می‏سازیم». (فرقان/۲۳).واژه «عمل» به معنی هر کاری است که با قصد انجام می‌گیرد. کلمه «هباء» به معنای خاک بسیار نرم و غباری است که در هوا پراکنده می‌شود و جز در هنگام تابش نور خورشید از پنجره نمی‌توان آن را دید. کلمه «نثر» نیز به معنای پاشیدن است. جمله «قدمنا» از ماده «قدوم» به معنی «وارد شدن» یا «به سراغ چیزی رفتن» است و در اینجا دلیل بر تاکید و جدی بودن مطلب را می‌رساند، یعنی مسلما و به طور قطع تمام اعمال آن‌ها را که با توجه و از روی اراده انجام داده‌اند هرچند ظاهراً کارهای خیر باشد به خاطر شرک و کفرشان همچون ذرات غبار در هوا محو و نابود می‌کنیم. ۲- ممکن است عمل، ارزش و جنبه اخروی داشته باشد ولی عامل و فاعل آن، در انجام عمل، قصد و نیتی الهی نداشته و اندیشه‌ای پست و غیر انسانی محرک وی در انجام آن باشد. ازجمله این موارد می‌توان به ریا و منت گذاشتن اشاره نمود. آنجا که خداوند متعال می‌فرماید: «أَ یَوَدُّ أَحَدُکُمْ أَنْ تَکُونَ لَهُ جَنَّةٌ مِنْ نَخِیلٍ وَ أَعْنابٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ لَهُ فِیها مِنْ کُلِّ الثَّمَراتِ وَ أَصابَهُ الْکِبَرُ وَ لَهُ ذُرِّیَّةٌ ضُعَفاءُ فَأَصابَها إِعْصارٌ فِیهِ نارٌ فَاحْتَرَقَتْ کَذلِکَ یُبَیِّنُ اللَّهُ لَکُمُ الْآیاتِ لَعَلَّکُمْ تَتَفَکَّرُونَ»؛ «آیا کسی از شما دوست دارد که باغی از درختان خرما و انگور داشته باشد که از زیر درختان آن، نهرها بگذرد و برای او در آن (باغ)، از هر گونه میوه‏ای وجود داشته باشد، در حالی که به سن پیری رسیده و فرزندانی (کوچک و) ضعیف دارد، (در این هنگام،) گردبادی (کوبنده)، که در آن آتش (سوزانی) است، به آن برخورد کند و شعله‏ور گردد و بسوزد؟! (همین طور است حال کسانی که انفاقهای خود را، با ریا و منت و آزار، باطل می‏کنند.) این چنین خداوند آیات خود را برای شما آشکار می‏سازد، شاید بیندیشید (بقره/۲۶۶).این آیه ترسیمی است بسیار زیبا از حال اشخاصی که با ریا و منت و آزار، خط بطلان بر انفاق خویش می‌کشند. حال کسانی که اعمال نیکی انجام می‌دهند و سپس با ریا و منت و آزار آن را از بین می‌برند، چنین است، زحمت فراوانی کشیده‌اند و در آن روز که نیاز به نتیجه آن دارند، همه را خاکستر می‌بینند چرا که گردباد آتشبار ریا و منت و آزار، آن را سوزانده است.سرچشمه بدبختی‌های انسان مخصوصا کارهایی همچون منت گذاردن و ریا که سودش ناچیز و زیانش سریع و عظیم است ترک اندیشه و تفکر است که خداوند در انتهای آیه، همگان را به آن دعوت می‌کند. در بینش و تفکر اسلامی، به بالا بردن اندیشه انسان توجه عمیق شده است. از وی چنین خواسته شده که هر کاری را با نیتی خالص و ادراکی والا و انسانی آغاز نماید و در انجام وظیفه هرگز عمل خویش را با تظاهر و ریا یا افکار کودکانه و پست آلوده نسازد. بکوشد تا عمل صالحی را که شروع کرده است حفظ کند و ادامه دهد تا مبادا شایستگی و صلاحیت آن را از دست داده و ارزشش را حبط کند.۳ـ ممکن است عمل و کار، نیک و پسندیده باشد ولی در مقابل آن، عامل و فاعل به زشتی‌ها و بدی‌هایی دست زند که آثار اعمال نیک او را نابود سازند. عوامل و موجبات این نوع از احباط در قرآن عبارتند از:۱ کفر: «أُولئِکَ الَّذینَ کَفَرُوا بِآیاتِ رَبِّهِمْ وَ لِقائِهِ فَحَبِطَتْ أَعْمالُهُمْ فَلا نُقیمُ لَهُمْ یَوْمَ الْقِیامَةِ وَزْناً»؛ «[آری،] آنان کسانی‏اند که آیات پروردگارشان و لقای او را انکار کردند، در نتیجه اعمالشان تباه گردید و روز قیامت برای آنها [قدر و] ارزشی نخواهیم نهاد». (کهف/۱۰۵)۲ شرک: «ذلِکَ هُدَی اللَّهِ یَهْدی بِهِ مَنْ یَشاءُ مِنْ عِبادِهِ وَ لَوْ أَشْرَکُوا لَحَبِطَ عَنْهُمْ ما کانُوا یَعْمَلُون‏»؛ «این، هدایت خداست که هر کس از بندگانش را بخواهد بدان هدایت می‏کند. و اگر آنان شرک ورزیده بودند، قطعاً آنچه انجام می‏دادند از دستشان می‏رفت». (انعام/۸۸)۳ ارتداد: «... وَ مَنْ یَرْتَدِدْ مِنْکُمْ عَنْ دینِهِ فَیَمُتْ وَ هُوَ کافِرٌ فَأُولئِکَ حَبِطَتْ أَعْمالُهُمْ فِی الدُّنْیا وَ الْآخِرَةِ وَ أُولئِکَ أَصْحابُ النَّارِ هُمْ فیها خالِدُونَ»؛ «... و کسانی از شما که از دین خود برگردند و در حال کفر بمیرند، آنان کردارهایشان در دنیا و آخرت تباه می‏شود و ایشان اهل آتشند و در آن ماندگار خواهند بود». (بقره/۲۱۷) .۴ بی‌حرمتی نسبت به پیامبر (صلی الله علیه و آله): «یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا لا تَرْفَعُوا أَصْواتَکُمْ فَوْقَ صَوْتِ النَّبِیِّ وَ لا تَجْهَرُوا لَهُ بِالْقَوْلِ کَجَهْرِ بَعْضِکُمْ لِبَعْضٍ أَنْ تَحْبَطَ أَعْمالُکُمْ وَ أَنْتُمْ لا تَشْعُرُونَ»؛ «ای کسانی که ایمان آورده‏اید، صدایتان را بلندتر از صدای پیامبر مکنید و همچنان که بعضی از شما با بعضی دیگر بلند سخن می‏گویید با او به صدای بلند سخن مگویید، مبادا بی‏آنکه بدانید کرده‏هایتان تباه شود». (حجرات/۲)

● نتیجه

در بینش اسلامی صرف انجام اعمال صالح کافی نیست بلکه نگهداری و حفظ اعمال نیز اهمیت بسیاری دارد. اعمال نیک انسان به دلائل مختلفی چون ریا، نفاق، شرک، ارتداد، کفر و بی‌حرمتی نمودن به ساحت پیشوایان دین ممکن است از بین رفته و حبط گردد و دیگر فایده و سودی برای فرد در آخرت نداشته باشند.

زینب مجلسی راد