پارک ملی کویر قتلگاه یوزپلنگ ایرانی

پارک ملی کویر این روزها از هر طرف مورد هجوم و تخریب قرار گرفته است این بار زنگ خطر دیگری برای این پارک به صدا در آمد و شمارش معکوس برای انقراض یوزپلنگ ایرانی آغاز شد

پارک ملی کویر این روزها از هر طرف مورد هجوم و تخریب قرار گرفته است. این بار زنگ خطر دیگری برای این پارک به صدا در آمد و شمارش معکوس برای انقراض یوزپلنگ ایرانی آغاز شد. شمارش معکوسی که رقم شروع آن از تعداد انگشتان دو دست تجاوز نمی‌کند. این موضوع وقتی حساسیت بیشتری را بر‌می‌انگیزد که یکی از مسوولا‌ن محیط زیست آشکارا از کشته شدن تعدادی از این گونه‌های ارزشمند در رزمایش‌ها خبر می‌دهد. پارک ملی کویر، پارکی که منطقه حفاظت شده کویر ایران است، با گونه‌ها و اکوسیستم‌های منحصر به فرد کویری محلی برای رشد و نمو گیاهانی خاص کویر را جلوه‌ای دیگر می‌بخشد. ‌

پارک ملی کویر منطقه‌ای حفاظت‌شده در استان سمنان است. این منطقه ۴۴۰ هزار هکتار وسعت دارد و در ۵۰ کیلومتری جنوب شرقی تهران در شهرستان گرمسار واقع شده است و برخی از مناطق تشکیل‌دهنده آن از سال ۱۳۴۳ به صورت منطقه حفاظت‌شده زیر نظر سازمان حفاظت محیط زیست قرار گرفت. در این پارک حدود ۷۰ قلا‌ده یوزپلنگ ایرانی و ۶۰۰ راس گورخر وجود داشت. پارک ملی کویر تنها پارک ملی در ایران است که به گفته سازمان محیط زیست در آن هیچگونه سکونتگاه انسانی، معدنی و پروانه چرای دام وجود ندارد. این پارک نمونه‌ای از اکوسیستم‌های خشک و بیابانی است که مقدار باران ناچیز آن اجازه فعالیت‌های کشاورزی را نمی‌دهد. با وجود این امکان رشد و گسترش برخی گیاهان را دارد و به همین دلیل زیست برخی از جانوران در آن متعدد است. مجموعه گیاهی و جانوری ویژه این پارک به طور شگفت‌آوری با منابع ناچیز و محدودیت‌های زیستی محیط خود سازگار هستند و بر اثر حفاظتی که از این پارک به عمل آمده تا حدودی نیز توسعه یافته‌اند. ‌ اراضی مسطح این پارک، با پوشش گیاهی کویری و نیمه‌کویری، زیستگاه پستاندارانی مانند جیبر، آهو و گونه‌های با ارزش حمایت شده و کمیاب مانند یوزپلنگ و گورخر است که هم‌اکنون با تاخت و تاز ماشین‌های نظامی و انجام عملیات گسترده و رزمایش‌های متعدد یوزپلنگ‌ها را به کمتر از ۵۰ قلا‌ده رسانده که هم‌اکنون از این تعداد نیز آماری دقیقی در دست نیست. امیر عبدوس مدیرکل دفتر زیستگاه‌ها و امور مناطق سازمان حفاظت محیط‌زیست کشور با گلا‌یه از انجام عملیات نظامی در پارک ملی گفت: <در پارک ملی تا کنون هیچ مجوزی برای شکار صید، انجام عملیات یا غیره صادر نشده است، اما مسائل نظامی مرز نمی‌شناسد و ما حق دخالت و جلوگیری از عملیات استراتژیک را نداریم.> او افزود: <از ۵۰ قطعه یوز پلنگ حاضر در منطقه با کشته شدن برخی از آنها در جریان انجام این عملیات دیگر خبری از آخرین آمار آنها نیست و محیط زیست تنها با این جمله که منطقه زیرنظر مسائل استراتژیک است سکوت می‌کند.> این در حالی است که این پارک از سال ۱۳۵۵ به رده پارک ملی ارتقا یافت و از سال ۱۳۴۳ جزو منطقه حفاظت شده برای جانوران وگیاهان نادر آن شناخته شد و گونه‌های جانوری و پرندگان نادر و استثنایی در آن رشد و نمو می‌کنند. ‌

بخش‌های کوهستانی آن نیز با پوشش گیاهان استپی دارای تعداد قابل توجهی وحوش کوه‌زی مانند کل، بز، قوچ و میش است. این پارک از نظر تنوع پرندگان نیز دارای اهمیت ویژه است و پرندگانی مانند کبک و تیهو که از پرندگان بومی به شمار می‌آیند در آن دیده می‌شوند. علا‌وه بر این، هر ساله انبوهی از پرندگان مهاجر مانند فلا‌مینگو، آنقوت، سرسبز و خوتکا به آب‌بندها و شوراب‌های اطراف آن روی می‌آورند. ‌

پارک ملی کویر مجموعه با ارزشی از ذخایر گیاهی و جانوری متنوع و نیز آثار فرهنگی و تاریخی، مانند کاروانسرای شاه عباسی (قصر بهرام)؛ باقی‌مانده آثار حرم‌خانه و عین‌الرشید است. این پارک در غرب کویر مرکزی ایران و شرق دریاچه نمک قرار دارد که باعث می‌شود انسان‌ها کمتر به آن تعرض کنند اما متاسفانه رزمایشها محیط زیست را در نظر نمی‌گیرد و در حالی که هر روز خطر نابودی گونه‌ها جانوری و گیاهی همچون یوزپلنگ به گوش می‌رسد مسوولا‌ن محیط زیست کشور و استان سمنان در برابر آن عکس‌العملی انجام نمی‌دهند. به تازگی خبر ورود وزارت نفت به پارک ملی برای اکتشاف نفت واکنش فعالا‌ن محیط زیست را برانگیخته است اما همچنان این تعرض‌ها ادامه دارد و هیچ ارگانی مقابل آنها قرار نمی‌گیرد. ‌

حسینعلی ابراهیمی‌کارنامی، مدیرکل محیط زیست استان سمنان در پاسخ به این ابهام گفت: <پارک ملی کویر هم‌اکنون به دو قسمت مجزا تبدیل شده است که تقریبا ۴۲۰ هکتار آن پارک ملی و ۲۶۰ هکتار آن نیز جزو مناطق حفاظت شده، محسوب می‌شود که تحت حفاظت ما نیست و حفاظت محیط زیست استان تهران مسوولیت آن را بر عهده دارد و ما در قبال انجام عملیات در منطقه حفاظت شده پاسخگو نیستیم.>

او درباره تعداد یوزها که در منطقه حفاظت‌شده و پارک ملی پراکنده شده‌اند، توضیح داد: <تعداد یوزها و گربه‌سانان قابل سرشماری نیست و تنها بر اساس مشاهدات سرشماری می‌شوند و هر آماری که ارائه می‌شود مستند و قابل اتکا نیست به طور مثال حضور ۵۰ قلا‌ده یوز در سمنان به ویژه در چند سال گذشته بعید به نظر می‌رسد.> او گفت: <ما نمی‌توانیم از یوزها حفاظت کنیم تنها می‌توانیم غذای یوزها را همچون آهو و جیبر حفظ کنیم ولی رزمایش‌ها و تاثیر آن بر این حیوانات گیاهخوار که غذای اصلی یوزها را تشکیل می‌دهند می‌تواند باعث جهش ژنتیکی و تاثیرات دیگر روی نسل این حیوان نادر در کویر شود. ‌

ابراهیمی تصریح کرد: استرس حاصل از رزمایش‌های نظامی که در منطقه انجام می‌شود به طور مستقیم در جهش ژنتیکی یوزها و دیگر حیوانات علفخوار تاثیر می‌گذارد.>

امروز راه ورود به پارک ملی کویر کاملا‌ باز شده است هر چند شرکت گاز و وزارت نفت در همین سه سال گذشته منطقه حفاظت شده کویر را به ویرانی کشیده‌اند. این منطقه بسیار حساس و مهم است و به عنوان ذخیره‌گاه زیست‌کره توسط <برنامه انسان و کره مسکون> یونسکو ثبت شده است اما... زمانی که در جهان متعهد می‌شویم نام یک منطقه را حفاظت‌شده بنامیم، به این معنا است که این مناطق صرفا به دست طبیعت سپرده می‌شوند ولی هم‌اکنون منطقه حفاظت شده یوزپلنگ نادر ایرانی نه تنها در دست طبیعت نیست بلکه در دست انسان‌هایی قرار گرفته که منطقه را ندیده و از وضعیت یوز نادر ایرانی بی‌اطلا‌ع است. ‌ با توجه به اینکه رشد یک بوته در کویر چندین سال به طول می‌انجامد، اجرای پروژه اکتشاف نفت و ذخیره‌سازی گاز در پارک ملی کویر علا‌وه بر لطمه شدید به حیات وحش موجب پیشروی کویر و بیابان‌زایی می‌شود که در نهایت حیوانات گیاهخوار آن را به معرض نابودی می‌کشاند. ‌

همه این اتفاقات از یک سو و کارهای وسیع در خصوص اکوتوریسم در پارک ملی کویر از سوی دیگر تهدید جدی برای یوزها و گورخر ایرانی است که در صورت اجرای این دو پروژه خسارات فراوانی به طبیعت و حیات وحش وارد می‌شود. در جلسه هیات وزیران در تاریخ ۲۳ خرداد ۱۳۸۶ که در سمنان برگزار شد، این منطقه به استناد ماده ۸ قانون تشکیل سازمان میراث فرهنگی و گردشگری، به‌عنوان منطقه نمونه گردشگری ملی تعیین و این منطقه حفاظت‌شده که معلوم نیست دلیل نام‌گذاری آن به عنوان منطقه حفاظت‌شده چیست، قطب گردشگری خوانده شد. ‌ پارک ملی کویر یکی از مناطق بکر کویری واجد شرایط اکولوژیک برای حفاظت ژن‌های گونه‌های دشتی و کویری کشور از سال‌ها قبل مورد توجه دست‌اندرکاران بوده اما متاسفانه انجام برخی فعالیت‌های غیر زیست محیطی، عدم استقرار ضوابط، بهره‌برداری، افزایش حجم بازدیدها و به ویژه تجمیع شکارچیان موجب تهدید شرایط این پارک ملی شده و پروژه‌هایی نظیر احداث جاده بین شهری زواره به گرمسار، اهداف مقرر برای مدیریت و حفاظت از پارک ملی کویر را تحت تاثیر قرار داده است و به تبع آن زندگی حیوانات نادر آن تهدید می‌شود. ‌

در این پارک زیبا ۲۰۰ گونه جانوری و ۳۵۹ گونه گیاهی که ۲۰ گونه آن اندمیک هستند در منطقه شناسایی شده‌اند و گیاهانی همچون تاغ، گز، قیچ، اشنان، اسکبینل، پرند، خارشتر، اسپند، جارو، افدرا، بادامک، خینجوک، شیرخشت، کلا‌میرحسن، چوبک، کاروان‌کش و انواع شور در مناطق استپی و کویری پارک می‌رویند. در اطراف چشمه‌ها نیز نی، لوئی، جگن، مرغ، کام تیغ و گرگ تیغ مشاهده می‌شود. ‌

گونه‌های اصلی جانوری پارک جبیر، آهو، قوچ، میش، بز، پاژن، کاراکال، کفتار، خرگوش، روباه شنی، گربه شنی، تشی، سمور سنگی، هوبره، کبک، دلیجه، تیهو، باقرقره، آبچلیک، سنگ چشمه، عقاب طلا‌یی، دال، بوتیمار کوچک، هما، کوکر، لا‌ک‌پشت مهمیزدار، آگامای سرقورباغه‌ای خاکستری، مارمولک چشم ماری، جکوی عنکبوتی ایران، بزمجه، مارجعفری و افعی شاخدار ایران است. در دریاچه نمک که در حاشیه غربی این پارک قرار گرفته و تالا‌ب‌های پیرامونی آن پرندگانی نظیر فلا‌مینگو، حواصیل، درنا، اردک و غاز قابل مشاهده‌اند و از همه مهمتر آنکه یوزپلنگ ایرانی از گونه‌های نادر و در حال انقراض پارک ملی کویر است. تعرض به پارک ملی کویر نه‌تنها واکنش دوستداران محیط زیست را به دنبال داشت بلکه تشکل‌های مردمی استان سمنان توقف تعرض به پارک ملی کویر را خواستار شدند اما آیا این تشکل‌ها می‌توانند این گونه نادر ایرانی را حفظ کنند؟ اگر این رویه ادامه یابد از یوز ایرانی در آینده‌ای نه‌چندان دور تنها تصویری در کتاب‌ها باقی می‌ماند و نسل‌های آینده نه از انقراض این‌گونه ارزشمند بلکه از چگونگی انقراض آن متحیر خواهند شد. ‌

بهار فرجی