آمریكای لاتین و خاورمیانه

از اوایل قرن نوزدهم تا آستانه جنگ جهانی دوم طی چند مرحله مهاجرت, صدها هزار نفر از طوایف مختلف نژادی و مذهبی از منطقه خاورمیانه به آمریكای لاتین كه بخشی از جهان نو است, مهاجرت كردند

اكثریت آنها از خطه شامات بودند. علل و انگیزه های امواج مهاجرت های صورت گرفته از خاورمیانه به آمریكا و آمریكای لاتین، متفاوت است. یافتن سرزمینی برای معیشت امن و با ثبات ، فرار از جنگ های داخلی و عشیره ای و مذهبی و رهایی از استبداد عثمانی از جمله انگیزه های عمده این مهاجرت ها بوده است. براساس آمار سال ۲۰۰۰ جمعیت عرب تبار آمریكای لاتین بالغ بر ۱۷ میلیون نفر بوده است. در ونزوئلا و شیلی اكثر عرب تبارها فلسطینی و در برزیل لبنانی و در آرژانتین اهل سوریه هستند. بسیاری از آنها به جایگاه های رفیع سیاسی، اقتصادی و اجتماعی رسیدند. كارلوس منم كه به ریاست جمهوری آرژانتین رسید و همچنین رئیس جمهوری اكوادور و رقیب او فلسطینی الاصل هستند. جای شگفتی دارد كه عرب تبارها در آمریكای لاتین لابی های قابل توجهی برای كشورهای عربی نیستند. در صورتی كه جامعه یهودیان در آمریكای لاتین برای رژیم اسرائیل و سیاست های آن بهترین لابی ها و حامیان را تشكیل می دهند.

مواضع بسیاری از كشورهای آمریكای لاتین در قبال تحولات و مسائل منطقه خاورمیانه از دیرباز در اكثر مواقع به سود اعراب بوده است. در دهه پنجاه قرن بیستم فانون روانپزشك اهل جزیره مارتینك (از جزایر كارائیب) برای دفاع از حقوق و استقلال مردم الجزایر در مقابل استعمار فرانسه در سنگر مجاهدان الجزایری حضور پیدا كرد و در دهه شصت چه گوارا انقلابی معروف آمریكای لاتین برای كمك رهبران انقلابی الجزایر شتافت تا تجربه های انقلابی خود را در اختیار آنان بگذارد. سربازان مصری در نیمه دوم قرن نوزدهم در بحران سیاسی و نظامی مكزیك حضور داشته اند. این حضور بر قدمت مناسبات منطقه آمریكای لاتین و خاورمیانه دلالت می كند. كشورهای آمریكای لاتین در كنار مصر در سال ۱۹۵۶ بودند و تهاجم ظالمانه انگلیس، فرانسه و رژیم اسرائیل را به خاك مصر و كانال سوئز محكوم كردند. حتی رئیس جمهوری تبعیدی آرژانتین در تبعیدگاه خود در ۳۰ اكتبر ۱۹۵۶ پیام حمایت خود را از ناصر و مصر فرستاد. در واقعه جنگ شش روزه اعراب و اسرائیل در ۵ ژوئن ۱۹۶۷ كشورهای آمریكای لاتین طرحی را برای پایان دادن به جنگ منطقه خاورمیانه به سازمان ملل ارائه دادند. آنان در این طرح خواستار عقب نشینی نظامیان رژیم صهیونیستی از سرزمین های اشغالی اعراب در مصر، سوریه، اردن و لبنان بوده اند. طی سه دهه اخیر، كشورهای آمریكای لاتین عضو كشورهای جنبش عدم تعهد نقش مؤثری در دفاع از قضیه فلسطین داشته اند. در زمینه اقتصاد و تجارت میان كشورهای دو منطقه خاورمیانه و آمریكای لاتین روابط پیشرفته ای نیست. حجم مبادلات بازرگانی میان كشورهای دو منطقه در سال ۲۰۰۴ بالغ بر ۱۰ میلیارد دلار است كه موازنه تجاری به سود كشورهای آمریكای لاتین به ویژه برزیل است. از میان كشورهای خاورمیانه و شمال آفریقا الجزایر بزرگترین شریك تجاری كشورهای حوزه آمریكای لاتین است. همچنین مجموعه كشورهای عربی حوزه خلیج فارس روابط تجاری خوبی با كشورهای آمریكای لاتین دارند و حجم مناسبات تجاری میان آنها بالغ بر سه میلیارد دلار در سال است. از میان كشورهای خاورمیانه مصر و الجزایر بیشترین روابط سیاسی كشورهای حوزه آمریكای لاتین دارند. مصری ها در اواخر قرن نوزدهم در برخی از كشورهای مهم آمریكای لاتین چون مكزیك، برزیل و آرژانتین سفارتخانه ایجاد كردند. الجزایرنیز با بهره برداری از ابزارهای اقتصادی همچون نفت توانسته است مناسبات خود را با كشورهای آمریكای لاتین توسعه دهد و هم اكنون بسیاری از كشورهای آمریكای لاتین جمهوری عربی صحرای باختری را به رسمیت شناخته اند. در سال ۲۰۰۴ محمد ششم پادشاه مراكش جهت فعال كردن دیپلماسی خود در حوزه آمریكای لاتین، سفر دوره ای به كشورهای این منطقه از جمله مكزیك داشت. لیبی نیز تحت رهبری سرهنگ قذافی طی سه دهه اخیر كمك های مالی لجستیك فراوانی به رهبران انقلابی و گروه های چپ آمریكای لاتین كرد و اكنون شبكه ای قابل توجه از دوستی و روابط میان رهبر لیبی و رهبران سیاسی و جریانات چپ آمریكای لاتین برقرار است

ابتكار عمل لولا

لوئیس ایناسیو لولا داسیلوا رهبر حزب كارگران برزیل و رئیس جمهوری منتخب آن از سال ،۲۰۰۳ از زمان پیروزی در انتخابات ریاست جمهوری برزیل تا كنون در پی ایجاد فضای سیاسی و بستر مناسبی برای ارتقای جایگاه كشورش برزیل در سطح جهانی ا ست و از هیچ تلاشی در این زمینه فروگذار نبوده است. والرشتاین اندیشمند معروف طی چند مقاله فعالیت و افكار لولا را نقد و بررسی و البته ستایش كرده است. او در مقالاتش درباره آمریكای لاتین مبلغ عصر لولاست كه در نبرد با آمریكا و اندیشه های نئولیبرالیسم است. والرشتاین می گوید اگر لولا در نبردش پیروز شود، ژئوپلتیك جهان تغییر خواهد كرد. آگاهان به مسائل آمریكای لاتین به روشنی می دانند كه عامل روابط واشنگتن _ برازیلیا تأثیر بسزایی بر كل منظومه آمریكای لاتین و نظام های وابسته به آن دارد. برای اولین بار در تاریخ برزیل رهبر یك حزب چپ گرا (لولا) در انتخابات ریاست جمهوری اكتبر ۲۰۰۲ با كسب ۶۱% آرا پیروز می شود و از ژانویه ۲۰۰۳ به مدت چهار سال زمام امور بزرگترین و مؤثرترین كشور آمریكای لاتین را برعهده می گیرد.

لولا در سطح داخلی سعی دارد در سه زمینه راهبردی پیروز شود.

۱- سیاست اقتصادی

۲- سیاست خارجی

۳- اصلاح اراضی

در سیاست اقتصادی وی به سرمایه گذاران خارجی برخی از ضمانت های ضروری داده و مقابله با تورم یكی از اهداف راهبردی جذب سرمایه گذاری خارجی است. همچنین لولا قیمت بهره های بانكی را كاهش و نظام بیمه اجتماعی را به نفع مردم اصلاح كرده است. در زمینه اصلاح اراضی از جنبش كسانی كه زمین ندارند حمایت كرده و حمایت های رهبران كلیسای كاتولیك و اتحادیه ها و سندیكاهای كارگران و كشاورزان و دانشجویان را در این زمینه جذب كرد.لولا در سیاست خارجی به دنبال خروج از تبعیت سنتی برزیل از آمریكا و در پی گسترش و ارتقای سطح بازیگری برزیل در صحنه جهانی و منطقه بوده است. تأكید بر حضور برزیل در شورای امنیت به عنوان عضو دائم، گامی استوار در این مسیر است. لولا با استفاده از ذكاوت ذاتی خویش و نیز با بهره گیری از تجربیات دیگران و تجربیات خود در سالیان متمادی، حجم حضور و نفوذ آمریكا را در كلیه ابعاد زندگی ملتش و دیگر ملل آمریكای لاتین به خوبی درك می كند، از این رو وی كاملاً آگاه است كه آمریكا به صورت ملموس و عیان تنها رقیب او در صحنه سیاست برزیل است. هم اكنون لولا به كمك ها آمریكا و اتحادیه اروپا به كشاورزان برزیلی، یك« نه » بزرگ گفته است؛ زیرا به نظر وی این كمك های مشكلی از معضلات برزیلی ها حل نخواهد كرد، بلكه آنها راگرفتار گرداب های اقتصادی می كند. در صحنه جهانی لولا از جوامع مخالف جهانگرایی حمایت می كند؛ زیرا به نظر او آمریكا و سرمایه داری نئولیبرالیستی تنها سودبران گسترش و توسعه این پدیده جهانی هستند. در صحنه مبارزه با فقر و گرسنگی، لولا نیز حضور برجسته ای دارد. در سطح داخلی، رئیس جمهوری برزیل برنامه كمك به خانواده های فقیر را توسعه داد و قصد دارد تا پایان سال ۲۰۰۵ این برنامه، ۸ میلیون خانواده مستمند برزیلی را تحت پوشش خود داشته باشد. در سطح جهانی در اجلاس دافوس طرحی برای مقابله با فقر را مطرح كرد. براساس این طرح، صندوقی برای مبارزه با فقر تأسیس خواهد شد، كه سرمایه های این صندوق از مالیات های بر فروش اسلحه تأمین می شود. فرانسه از این طرح حمایت كرد. لوران فابیوس وزیر دارایی اسبق فرانسه حجم فروش اسلحه در سال ،۲۰۰۲ ۷۹۴ میلیارد دلار برآورده كرده بود. مشاور ویژه رئیس جمهوری برزیل در حمایت از طرح لولا گفت: آمریكا و رسانه های گروهی آن، پس از ۱۱ سپتامبر ۲۰۰۱ حتی یك سطر درباره كودكانی كه هر روزه بر اثر فقر و گرسنگی می میرند، ننوشته اند.همكاری جنوب _ جنوب، بعد دیگری از تكاپوی پیگیرانه لولا در صحنه سیاست بود. وی برای توسعه همكاری جنوب- جنوب و افزایش نقش و جایگاه كشورش در این عرصه از ۳۷ كشور آفریقایی و آسیایی دیدن كرد. دیدار وی از كشورهای لبنان، مصر، لیبی، سوریه و امارات متحده عربی در مارس ۲۰۰۳ خشم و عصبانیت رهبران صهیونیستی را برانگیخت و رسانه های گروهی صهیونیستی از دیدار او به خاطر عدم سفر به اسرائیل به طور وسیعی انتقاد كردند.

لولا در این سفر ابتكار عمل خود را مبنی بر برگزاری كنفرانس سران خاورمیانه _ آمریكای لاتین در مه ۲۰۰۵ مطرح كرد كه از سوی اعراب مورد استقبال قرار گرفت.

لولا و قضیه فلسطین

قضیه فلسطین جایگاه ممتازی در وجدان بیدار مردم آمریكای لاتین دارد. برزیل با گشایش دفتر نمایندگی در شهر رام الله در سال ۲۰۰۳ مقامات اسرائیلی را عصبانی و نگران كرد. معاون نخست وزیر اسرائیل در سفرش به برزیل در مارس ۲۰۰۴ گفت: در زمینه روند صلح خاورمیانه برزیل كشور مناسبی نیست با اسرائیل مذاكره كند. برزیلی ها جهت فعال كردن دیپلماسی خود در خاورمیانه و روند صلح آن سفیری را برگزیدند تا عملیات روند صلح اعراب و اسرائیل را پیگیری كند. لولا با این اقدام در تلاش است كه جایگاه برزیل در صحنه جهانی توسعه یابد. برزیل اقدامات نظامیان رژیم صهیونیستی را در طول چند سال اخیر محكوم كرده است و در ژانویه ۲۰۰۴ میراندا وزیر مشاور برزیل در امور حقوق بشر، ناخشنودی كشورش نسبت به اقدامات اسرائیل در سرزمین های اشغالی را ابراز داشته است. لولا در مقام انتقاد از عملكرد سازمان ملل و دعوت به اصلاح آن گفت: آوارگی و مظلومیت ملت فلسطین نتیجه كاستی ها و غفلت و ناتوانی های سازمان ملل است و به همین خاطر باید ساختار این سازمان اصلاح و ترمیم شود.

اجلاس سران خاورمیانه _ آمریكای لاتین

لولا در ابتكار عمل خود برای برگزاری اجلاس سران كشورهای منطقه خاورمیانه و آمریكای لاتین در برازیلیا به دنبال اهداف متعددی بوده است:

۱- بسترسازی برای گرفتن تأیید عضویت دائمی برزیل در شورای امنیت از طرف كشورهای جهان سوم.

۲- تلاش برای تقویت روابط اقتصادی میان برازیلیا و كشورهای منطقه خاورمیانه به ویژه كشورهای ثروتمند منطقه خلیج فارس.

۳- تكاپوی جهانی برای تقویت همكاری جنوب _ جنوب جهت تحكیم جبهه ملل محروم در قبال سرمایه داری آمریكا

۴- تلاش برای كاهش فشارهای آمریكا بر برزیل و رئیس جمهوری آن كشور.

دستگاه دیپلماسی برزیل در چند سال اخیر برای برگزاری موفقیت آمیز اجلاس سران منطقه خاورمیانه _ آمریكای لاتین بسیار فعالیت كرد. اجلاس وزیران خارجه كشورهای این كنفرانس با موفقیت در كشور مغرب (مراكش) با شركت ۳۶ وزیر برگزار شد و برنامه ها و طرح های اجلاس سران را سامان بخشید.

اجلاس سران كشورهای منطقه خاورمیانه _ آمریكای لاتین در روزهای ۱۰ و ۱۱ می ۲۰۰۵( ۲۰ و ۲۱ اردیبهشت سال ۱۳۸۴) در شهر برازیلیا با موفقیت برگزار شد. ریچارد بوچر سخنگوی وزارت خارجه آمریكا روز ۵ می ۲۰۰۵( ۱۵/۲/۱۳۸۴ ) به طور روشن اعتراض كشورش را نسبت به پیش نویس بیانیه اختتامیه اجلاس سران برازیلیا اعلام و تأكید كرد این پیش نویس هرگز مطرح نخواهد كرد. فشارهای آمریكا روی طرف عربی شركت كننده در این اجلاس موفقیت آمیز بود. از میان ۲۲ كشور عربی تنها الجزایر، عراق، دولت خودگردان فلسطین، قطر، كومور و جیبوتی در سطح رئیس جمهوری در این اجلاس حضور داشتند.

لبنان و سوریه و موریتانی در سطح نخست وزیری شركت كردند و بقیه در سطح وزیران خارجه در این اجلاس حضور پیدا كردند. اما طرف آمریكای لاتین ۹ كشور از مجموعه ۱۲ كشور شركت كننده در سطح رئیس جمهوری شركت كردند و تنها كلمبیا، اكوادور و سورینام در سطح وزیران خارجه حضور داشتند.

دستگاه دیپلماسی اسرائیل در راه برگزاری این اجلاس و صدور بیانیه پایانی مانع تراشی كرد، ولی بیانیه اختتامیه به سود قضیه فلسطین و به حمایت از قضایای خاورمیانه صادر شد. سفیر اسرائیل در برزیل خانم مستیبور ریمون نسبت به بیانیه پایانی اعتراض و ابراز تأسف كرد كه این بیانیه، تلاش های رژیم صهیونیستی برای برقراری صلح و خروج از غزه را مورد توجه قرار نداده است و افزود: این بیانیه تروریسم را در منطقه تشویق می كند.

صبری انوشه