بازاری که کساد ماند

بررسی اهمیت رتبه بندی دانشگاه ها

امروزه رقابت بسیار بزرگی بین دانشگاه‌های معتبر جهان برای جذب دانشجویان خارجی وجود دارد. از طرف دیگر در سال‌های اخیر نیز آموزش‌عالی به یک تجارت جهانی تبدیل شده و بخش زیادی از درآمد برخی از کشورها نیز از همین راه تامین می‌شود. گذشته از موضوع درآمدهای حاصل از جذب دانشجوی خارجی، باید به این نکته توجه کرد که دانشجویان خارجی عامل بسط و گسترش نفوذ فرهنگی کشورها هستند. برای مثال یک دانشجوی آسیایی که در یک کشور اروپایی تحصیل می‌کند، تا سال‌ها نسبت به آن کشور، تمایل خواهد داشت زیرا آنجا را وطن دوم خود محسوب می‌کند، کمااینکه اگر یک دانشجوی تهرانی، چندسالی را در تبریز تحصیل کند، نسبت به آن شهر تعلق‌خاطری پیدا می‌کند. به‌همین دلایل است که همه کشورها علاقه دارند دانشجویان خارجی جذب کنند، اما دانشجویی که می‌خواهد در کشوری دیگر تحصیل کند به عوامل متعدد ازجمله موقعیت علمی و آموزشی آن دانشگاه توجه می‌کند و به‌این‌ترتیب موضوع رتبه‌بندی دانشگاه‌ها اهمیت می‌یابد زیرا دانشگاهی که در جدول رتبه‌بندی‌ها در صدر باشد، دانشجویان بیشتری را هم جذب می‌کند.

البته باید در نظر داشت که هم‌اکنون تعداد زیادی نظام رتبه‌بندی در دنیا وجود دارد که هرکدام از آنها با توجه به روش‌های گوناگون علم‌سنجی و معیارهای گوناگون، عملکرد دانشگاه‌ها و موسسه آموزشی و پژوهشی را ارزیابی می‌کنند. البته در هرکدام از نظام‌های رتبه‌بندی، برخی شاخص‌ها، اهمیت و ضریب تاثیر بیشتر و برخی از شاخص‌ها، اهمیت کمتری دارند و به این‌ترتیب نتیجه رتبه‌بندی در این نظام‌ها با یکدیگر متفاوت است.

همانگونه که پیش‌تر ذکر شد، نظام‌های رتبه‌بندی گوناگون برای ارزیابی دستاوردها و موقعیت دانشگاه‌ها نسبت به یکدیگر، از شاخص‌های متفاوتی استفاده می‌کنند که از مهم‌ترین آنها می‌توان به تعداد مقاله‌هایی که اعضای هیات‌علمی یک دانشگاه منتشر کرده‌اند، تعداد ارجاعات محققان دیگر به آن مقاله‌ها، نسبت تعداد استاد به دانشجو، تعداد مقاله‌ها در برخی از ژورنال‌های خاص مانند نیچر یا ساینس (که چاپ مقاله در چنین نشریات معتبر و سطح بالایی آرزوی هر اهل دانشی است)، تعداد جوایز مهمی (مانند جایزه نوبل) که استادان آن دانشگاه خاص دریافت کرده‌اند، تعداد کل استادان و دانشجویان خارجی و معیارهایی ازاین‌دست.

البته همانگونه که ذکر کردیم، هر نظام رتبه‌بندی به برخی از این عوامل توجه می‌کند و به برخی توجه نمی‌کند، علاوه بر این، همه شاخص‌ها و معیارها هم ضریب تاثیر یکسانی ندارند، در نتیجه برآیند همه این عوامل (که همان رتبه دانشگاه‌ها است) در نظام‌های مختلف یکسان نیست و به همین دلیل اگر ما می‌خواهیم ارزیابی دقیقی از عملکرد دانشگاه‌ها داشته باشیم، باید به این شاخص‌ها و معیارها توجه کنیم.

نکته‌ای که در آمارهای تازه جلب توجه می‌کند آن است که تا چندی پیش هیچ‌کدام از دانشگاه‌های ایران در نظام‌های رتبه‌بندی، نتوانسته بودند در فهرست هزار دانشگاه برتر جهان حضور داشته باشند اما خوشبختانه، در سال‌های اخیر این وضعیت بهبود یافته و ما هم‌اکنون دانشگاه‌ها و موسسه‌هایی در رتبه‌های زیر ۲۰۰ و ۳۰۰ داریم و تعداد دانشگاه زیر هزار ما هم قابل‌توجه است. یکی از مهم‌ترین دلایل این تغییر مثبت جایگاه دانشگاه‌های ما این است که هر نظام رتبه‌بندی که می‌خواهد جایگاه ایران را بررسی کند، باید اطلاعات معتبری از دانشگاه‌های ما داشته باشد، اما در گذشته اطلاعاتی از طرف ایران در دسترس موسسه‌های ارزیابی خارجی نبود و به همین دلیل دانشگاه‌های ما رتبه‌های بسیار ضعیفی داشتند اما پس از آنکه رتبه ضعیف دانشگاه‌های ما جلب‌توجه کرد، جنب‌وجوشی در دانشگاه‌های ما پدید آمد تا دستاوردها و آمارهای خودشان را بیان کنند و به این‌ترتیب جایگاه دانشگاه‌های ما در جهان بهبود یافت.

البته باید تاکید کرد طی همین دوران، به مسوولان و روسای دانشگاه‌ها تاکید کردند که همه عواملی را که باعث می‌شود رتبه یک دانشگاه در رنکینگ جهانی بالاتر رود، بررسی کرده و به آنها توجه کنند. برای مثال یکی از عوامل موثر در رنکینگ یک دانشگاه، سایت دانشکده‌هاست. به همین دلیل چنین سایت‌هایی راه‌اندازی شد و برای استادانی که مرتب سایت خود را به‌روز می‌کنند، امتیازاتی قایل شدند. به این ترتیب این بهبود وضعیت دانشگاه‌ها مقطعی است و متاسفانه مستمر نخواهد بود. با توجه به همه مواردی که تاکنون بررسی کردیم، باید تاکید کرد که اگر دانشگاه‌های ما می‌خواهند در کورس رقابت با دانشگاه‌های معتبر جهان باقی بمانند، باید اطلاعات معتبری از خود منتشر کنند.

البته باید پذیرفت ما هنوز در وضعیتی نیستیم که بتوانیم با دانشگاه‌های مطرح جهانی رقابت موفقی داشته باشیم، برای آنکه ما بتوانیم در آینده‌ای نزدیک دستاوردهای قابل‌توجهی داشته باشیم، شاید بهتر باشد ابتدا رقابت‌هایی را بین دانشگاه‌های داخلی خودمان برقرار کنیم و اطلاعات جامع و کاملی را از آنها منتشر کنیم. خوب است وزارت علوم نیز در این زمینه، بدون درنظرگرفتن ملاحظات، با موضوعات و مسایل برخورد کند و برای مثال اگر یکی از دانشگاه‌های معتبر، قدیمی و باسابقه ما رتبه ضعیف‌تری را نسبت به دانشگاه‌های کوچک و کم‌سابقه کسب کرد، همان را اعلام کند و از پیامدهای آن وحشتی نداشته باشد. اگر رتبه‌بندی ابتدا در درون کشور به‌صورت علمی و صحیح انجام شود و کم‌کم در داخل کشور به آن توجه کنند، می‌توان انتظار داشت که در آینده نیز در رقابت با دانشگاه‌های معتبر جهانی، بتوان به رتبه‌های خوبی دست یافت. برای مثال اگر بخواهیم در مسابقات جام‌جهانی فوتبال، مقام خوبی کسب کنیم، ابتدا باید لیگ مناسب و فعالی را داخل کشور داشته باشیم. بنابراین اگر مایل هستیم که در رقابت جهانی جذب دانشجویان بین‌المللی حضور داشته باشیم، باید برای بهبود وضعیت خود در رتبه‌بندی جهانی تلاش کنیم.

اگر امروزه تلاش کنیم که از کشورهایی مانند بنگلادش و پاکستان دانشجو جذب کنیم، می‌توانیم امیدوار باشیم که در آینده هم از کشورهای اروپایی دانشجویانی را جذب کنیم. البته تاکید می‌کنم ما هم‌اکنون نیز به لحاظ علمی، امکان جذب دانشجویان خارجی را داریم اما متاسفانه به لحاظ مدیریتی و فرهنگی، در این زمینه کم‌کاری شده و موانع بسیاری پدید آمده است. برای مثال نوع زندگی و امکانات موجود در خوابگاه‌های ما در حدی نیست که بتوانیم انتظار داشته باشیم دانشجویان خارجی جذب دانشگاه‌های ما شوند. البته در گذشته هم قدم‌های خوبی برای جذب دانشجوی خارجی و ارزآوری برای دانشگاه‌ها برداشته شد که متاسفانه با روی کار آمدن آقای «احمدی‌نژاد» همه آنها تعطیل شد. برای بهبود وضعیت رتبه‌بندی دانشگاه‌ها باید چند سمینار بین‌المللی در دانشگاه‌ها برگزار کرد که متاسفانه در سال‌های گذشته امکان آن فراهم نبود.

احمد شیرزاد

استاد فیزیک دانشگاه صنعتی اصفهان