من یک توریست واقعی هستم

نگاهی به کتاب «سفر با حاج سیاح» نوشته احسان نوروزی

سفر به سرزمین‌های دوردست چنان لذتی دارد که هر کسی دلش می‌خواهد آن را تجربه کند و این جذبه سفر و شناخت کشورها و مردمانی که نمی‌شناسیم، چیز غریبی نیست و شاید از همین روست که سفرنامه‌ها نوشته می‌شوند. کسانی که قدم در راه سفرهای دراز می‌گذارند، می‌دانند این آرزوی برآورده نشده کسان بسیاری است؛ پس اگر دست به قلم‌شان خوب باشد روایت این سفر را برای این بسیار کسان می‌نگارند. یکی از این اشخاص حاج محمد علی محلاتی است که در اواسط قرن ۱۹ میلادی و در سن بیست و سه سالگی از ایران به اروپا سفر کرد و سفرنامه‌ای با نثری شیرین نوشت و حاج سیاح لقب گرفت.

یک قرن و نیم بعد یعنی در سال ۲۰۱۰ احسان نوروزی راهی اروپا شد و به تاسی از حاج سیاح سفرنامه‌ای نوشت و عنوان آن را «سفر با حاج سیاح» قرار داد و جا به جا، بنا بر مناسبت ورودش به مکان‌هایی که شرح‌شان در کتاب حاج سیاح آمده، بخش‌هایی از آن را نقل قول کرده که مقایسه کوچک ولی جالبی از اروپای امروز و اروپای قرن هجده (آنهم از دید یک توریست ایرانی) ارائه می‌دهد.

سفر با حاج سیاح که اواخر سال گذشته منتشر شد کتاب چندان حجیمی نیست. این کتاب ۱۶۰ صفحه‌ای شرح بازدید احسان نوروزی است از ۱۰ شهر مهم اروپایی. در ابتدای کتاب مقدمه‌ای ۱۰‌صفحه‌ای آمده که در آن نویسنده هدفش از نگارش سفرنامه، معرفی حاج سیاح، رسالتش در این سفر و دستاوردهای سفرش را شرح داده. کتاب نثر ساده و روانی دارد و به دلیل صداقتی که در لحن آن و شرح وقایع نهاده شده خواننده را جذب می‌کند و از این لحاظ یادآور کتاب«مارک و پلو» اثر منصور ضابطیان است. این شباهت گهگداری خیلی زیاد می‌شود مثل حس هر دو نویسنده از دیدن تابلوی مونالیزا.

نویسنده «سفر با حاج سیاح» حتی درباره هزینه‌های سفرش و تلاشش برای صرفه‌جویی مالی نیز صحبت کرده و این نکته‌ای ‌است که در کمتر سفرنامه‌ای گفته می‌شود، انگار همیشه آدم‌های خیلی ثروتمند به سفرهای دراز مدت می‌روند برای همین چنان این مسئله نادیده گرفته می‌شود که گویی پول اصلا مسئله مهمی نیست درحالی‌که همه می‌دانیم هست. همه دلمان می‌خواهد بدانیم چقدر پول داشته باشیم، می‌توانیم یک سفر اروپا برویم و احسان نوروزی با نشان دادن راه و روش‌های مختلف سفر نشان می‌دهد این بستگی به خود ما دارد ولی او با پول زیادی به سفر نرفته: «به محض اینکه پول ترجمه جدیدم، هشت صد هزار تومان را گرفتم، وامی دو میلیون تومانی هم جور کردم و با کمتراز دوهزار یوروراهی این سفر شدم.» از همین اولین صفحه سفرنامه خواننده در‌می‌یابد که قرار نیست قصه‌ای تخیلی بشنود، نویسنده در نهایت صداقت می‌خواهد هرآنچه در چنته دارد را رو کند و این اعتماد کامل خواننده را به‌دنبال دارد، چیزی که موفقیت هر اثری بخصوص یک اثر واقع نما را تضمین می‌کند. خواننده درمی‌یابد که تجربیاتی که نویسنده با او در میان می‌گذارد واقعی هستند و او می‌تواند از آنها استفاده کند علاوه بر اینکه می‌تواند با نویسنده در آنها شریک شود.

علاوه بر این، نوروزی در شرح سفرش به جزئیاتی اشاره می‌کند که برای خواننده خیلی جذاب است. جزئیاتی مانند برخوردهای تصادفی او با آدمهای کشورهای دیگر، شکل برخورد آنها، نحوه دوست شدن‌شان، نوع رفتارشان با توریست‌ها و مهمانان خارجی، حمل و نقل عمومی، قیمت موزه‌ها و تنوع غذاها چیزهایی است که برای خواننده سفرنامه جذاب‌تر است تا طول و عرض جغرافیایی و تعریف و تمجیدهای کلی زیرا دسته دوم را می‌توان از منابع مستندتری پیدا کرد اما دسته اول را نه!

سفر نوروزی چندان سفر پرماجرایی، از آن دست که توی فیلم‌ها و قصه‌ها آمده، نبوده. سفر او پر از خورده ماجراهای کوچک است که به هرحال برای هرکسی که پا در سفر می‌گذارد چندتایی شان پیش می‌آید. گاهی جرقه‌های کوچکی دیده می‌شود که انگار قرار است وارد یک ماجرای پیچیده، خارق العاده و خاص بشویم ولی خیلی زود همه چیز به پایانش می‌رسد و این نه تنها از لذت اثر کم نمی‌کند که باز هم خواننده را مطمئن‌تر می‌کند که راوی قابل اعتماد است و نمی‌خواهد قصه‌سازی کند و به این ترتیب وقتی در اواخر کتاب ماجرایی عاطفی برای نویسنده پیش می‌آید خواننده آن را باور می‌کند و به پای قصه سرایی نویسنده نمی‌گذاردش.

اگر چه نوروزی درپایان کتاب نتیجه می‌گیرد: «پس من توریستی تمام عیارم، جایی جز ایران برای زندگی نمی‌شناسم...» اما باید گفت کتاب او با همه جذابیتش توصیف مکان‌های تاریخی شهرهایی که رفته را کم دارد.

برای نمونه، او تا پای برج ایفل می‌رود اما نزدیک نمی‌شود و توصیف دقیقی از آن برای خواننده‌اش ارائه نمی‌دهد در حالی‌که اینگونه جزئیات در یک سفرنامه بسیار مهم هستند؛ بعضی می‌گویند این توصیفات را می‌توان از اینترنت و ویکی پدیا پیدا کرد ولی چیزی که مهم است زاویه دید یک توریست ایرانی است در توصیف چنین مکان‌هایی که به راستی جایش در این کتاب خیلی خالی است وچه خوب می شد اگر نویسنده در کتاب با دید جامعه شناسی خوبی که داشته به معرفی بیشتر اماکن تاریخی شهرهای اروپایی می پرداخت همانطور که در موارد کوچکی این کار را کرده، برای مثال بخش هایی مثل تاریخچه شهر بوداپست بسیار خواندنی است.

مریم گودرزی