پیمان بغداد حبابی که ترکید

در بیست و نهم آبان ۱۳۳۴ کنفرانس کشورهای عضو پیمان بغداد با شرکت نخست وزیران ایران, ترکیه, عراق, پاکستان, انگلستان و وزیر خارجه آمریکا در بغداد به ریاست نوری سعید نخست وزیر عراق افتتاح شد

در بیست و نهم آبان ۱۳۳۴ کنفرانس کشورهای عضو پیمان بغداد با شرکت نخست‌وزیران ایران، ترکیه، عراق، پاکستان، انگلستان و وزیر خارجه آمریکا در بغداد به ریاست نوری سعید نخست‌وزیر عراق افتتاح شد.

مقاله زیر به بررسی آغاز و انجام این پیمان می پردازد. کشورهای ایران، عراق، ترکیه، پاکستان و انگلستان در سال ۱۹۵۵ میلادی / ۱۳۳۴ شمسی با انعقاد پیمانی هشت ماده ای که به پیمان بغداد معروف شد در یک اتحادیه نظامی منطقه ای وارد شدند.

● هدف از انعقاد پیمان بغداد

هدف از انعقاد پیمان بغداد که به ابتکار آنتونی ایدن و آیزنهاور، وزرای خارجه وقت بریتانیا و آمریکا بنیان گرفته بود، ایجاد کمربندی دفاعی و امنیتی بر ضد توسعه طلبی های اتحاد جماهیر شوروی و سرانجام حفاظت از ذخایر نفت و گاز منطقه خلیج فارس و جلوگیری از گسترش اندیشه کمونیسم در میان کشورهای نفت خیز منطقه بود. این پیمان قرار بود مکمل پیمان آتلانتیک شمالی (ناتو) در اروپا باشد. این پیمان در ابتدا میان عراق، ترکیه و با توافق نوری سعید، نخست وزیر عراق و عدنان مندرس، نخست وزیر ترکیه و با حمایت انگلستان منعقد شد. به فاصله کمی از این توافقات، ایران، پاکستان و انگلستان به طور رسمی در بغداد به آن ملحق شدند و این پیمان به نام پیمان بغداد به ثبت رسید. آمریکا گرچه بخش اعظم کمک لجستیکی و مالی پیمان بغداد را به عهده داشت، اما به دلیل اجتناب از رویارویی مستقیم با شوروی هیچ گاه به طور رسمی به آن نپیوست.

● کشورهای عضو پیمان بغداد

هدف محمدرضا شاه از پیوستن به پیمان بغداد، کسب اعتبار بین المللی و بهره گرفتن از کمک های مالی غرب و حفاظت از ایران در برابر هجوم احتمالی ارتش سرخ شوروی بود. تجربه دو بار نقض بی طرفی ایران طی دو جنگ جهانی و اشغال کشور به دست نیروهای بیگانه، باعث شد ایران به دنبال همپیمانانی قدرتمند در جهان بگردد و بر این اساس بلوک غرب را برگزید و با عضویت در پیمان بغداد، رسما وارد بلوک غرب شد و در زمره اقمار و متحدان آن جای گرفت. البته این اقدام ایران در میان دولتمردان کشور مخالفانی داشت و آنها عقیده داشتند که پیوستن ایران به این پیمان باعث آزردگی خاطر همسایه قدرتمند شمالی را فراهم خواهد آورد و این سرانجام به نفع ایران نخواهد بود.

شوروی پس از اطلاع از پیوستن ایران به پیمان بغداد، بیانیه های شدیداللحنی صادر کرد و در آنها بر مخالفت خود با حضور ایران در این پیمان تاکید ورزید و آن را یک پیمان آشکارا تجاوزگرانه خواند که هدفش، ضربه زدن به صلح و امنیت منطقه و جهان است. شوروی عقیده داشت با ورود ایران به پیمان بغداد، مرزهای جنوبی آن کشور محل رفت و آمد کارشناسان نظامی و جاسوسان آمریکایی و بریتانیایی قرار خواهد گرفت که این امر بر ضد منافع و امنیت ملی شوروی خواهد بود. روس ها به همین بهانه و برای نشان دادن اعتراض خود به این اقدام ایران از سفر یک هیات هفت نفره از موسیقیدانان روس به ایران جلوگیری کرده و از تحویل گرفتن محموله برنج صادراتی ایران به آن کشور ممانعت کردند.

● از پیمان بغداد تا پیمان سنتو

در سال ۱۹۵۸ میلادی / ۱۳۳۷ شمسی، گروهی از افسران کمونیست ارتش عراق که آشکارا تمایلات شوروی دوستی داشتند، بر ضد ملک فیصل، دوم پادشاه آنگلوفیل عراق کودتا کرده و وی و نظام سلطنتی را سرنگون کردند. متعاقب این کودتا و تحولات ناشی از آن در آن کشور، سران حکومت جدید عراق که خود را نزدیک به شوروی احساس می کردند، برای نشان دادن حسن نیت خود به شوروی از پیمان بغداد خارج شدند. در نتیجه مقر این پیمان از بغداد به ترکیه منتقل شد و نام آن نیز به سنتو تغییر یافت. در سال هایی که پیمان بغداد یا سنتو وجود داشت تلاش هایی برای پیوستن لبنان، سوریه و مصر به این پیمان صورت گرفت که سرانجام و به دلیل مخالفت های شوروی و حمایت های مالی و تسلیحاتی شوروی از ارتش های سوریه و مصر در برابر تجاوزات اسرائیل، هرگز مورد قبول آن کشورها قرار نگرفت و حتی باعث شد برای مدتی رابطه ایران و مصر در زمان جمال عبدالناصر، رئیس جمهور مصر که به شوروی نزدیک بود، پرتنش شود. از طرفی، تحولات عراق باعث ترس ایران، پاکستان و ترکیه شد به طوری که آنها مسرانه خواهان پیوستن آمریکا به پیمان سنتو شدند، اما آمریکا با توجه به ملاحظاتی که شرح آن آمد از پیوستن به پیمان خودداری کرد و در عوض به این کشورها پیشنهاد کرد با آنها پیمان دوجانبه دفاعی ببندد که به موجب آن چنانچه هر یک از طرفین مورد تجاوز کشور ثالثی قرار گرفتند، کشور دیگر به کمک آن بشتابد.

● سرانجام پیمان سنتو

پس از پیروزی انقلاب اسلامی سال ۱۳۵۷ در ایران، کشور، رسما از پیمان سنتو خارج شد و چندی بعد ترکیه و پاکستان هم از آن خارج شدند و به این ترتیب پیمان سنتو سال ۱۹۷۹ رسما منحل شد و آرزوی خروشچف که در واکنش به پیمان بغداد گفته بود؛ شوروی آنقدر صبر می کند تا این پیمان مانند کف صابون محو شود، به حقیقت پیوست.

علی الله جانی