بررسی زندگی امیرتیمور گورکانی و سلسله گورکانیان

ایران زمین همواره دستخوش حوادث و بلایای طبیعی و غیرطبیعی بوده است منطقه خاورمیانه همیشه و در گذرگاه تاریخ دادگاه و خواستگاه ادیان و مذاهب بوده است

ایران زمین همواره دستخوش حوادث و بلایای طبیعی و غیرطبیعی بوده است؛ منطقه خاورمیانه همیشه و در گذرگاه تاریخ دادگاه و خواستگاه ادیان و مذاهب بوده است. ناحیه بین‌النهرین از جمله نواحی‌ای است که ریشه و اصل ادیان ابراهیمی از آنجاست. بنابراین در طول تاریخ همواره مطمح نظر جهانگشایان و فاتحان بوده است. از اسکندر مقدونی تا اعراب و مغولان و سرانجام اروپاییان در این موضوع سهیم و شریک هستند.اما کشور ایران به دلیل موقعیت خاص ژئوپلتیک‌ و منابع زرخیزش دارای جایگاه ویژه‌ای است.

در دوران حکومت خوارزمشاهیان ایران در ظاهر یک امپراتور قدرتمند جلوه می‌کرد و سلطان محمد خوارزمشاه درصدد حمله به چین و فتح آن بود اما به دلیل ظلم و ستم و استبداد و خودکامگی بی‌حد و حصری که داشت؛ مردم از او و حکومت‌اش ناراحت و ناراضی بودند و بنابراین از درون تهی و پوچ بود. از طرف دیگر مغولان نیز به رهبری تموچین که بعدها به چنگیزخان معروف و مشهور شد با تشکیل یک امپراتوری منظم و قدرتمند کشور چین را فتح کردند و با از بین بردن حکومت‌های محلی در عمل با کشور ایران همسایه شدند. آنان در ابتدا از قدرت حکومت خوارزمشاهی ترس و واهمه داشتند. ولی پس از قتل بازرگانان مغول توسط حاکم شهر با لشکری عظیم به سوی ایران حمله کردند.پس از شکست حکومت خوارزمشاهیان و تصرف ایران توسط مغولان، ایران توسط فرزندان چنگیز اداره می‌شد. در طول یکصد و پنجاه سال حکومت ایلخانان مغول عملا در ایران حکومت‌های ملوک‌الطوایفی تشکیل شده بود.

سلسله‌هایی چون چوپانیان آل‌مظفر، جلایریان آل اینجو و غیره. البته به دلیل ستم‌های مغولان و اعوان و انصارشان بذرهای قیام و انقلابی و عصیان در جامعه ایران کاشته شده و بالیده می‌شد که نمونه آن قیام سربداران خراسان بود. خروج سربداران خراسان از لحاظ وسعت بزرگ‌ترین و از نظر تاریخی مهم‌ترین نهضت آزادیبخش خاورمیانه تلقی می‌شد و بدون تردید تاثیر حتمی در نهضت‌های دیگر داشت. به دنبال این نهضت بود که در مازندران، گیلان، کرمان و سمرقند و حوزه رود زرافشان نهضت‌های متعددی به‌وجود آمدند. در این نهضت‌ها بینوایان و پیشه‌وران شهری شرکت داشتند.البته در میان این نهضت‌ها گروه‌های ناهماهنگ و نامتجانس حتی مالکان بزرگ هم شرکت داشتند و علت آن تصرف و انزجار مشترکی بود که آنان از خودکامگی، دزدی و غارت و تجاوز اعیان صحرانشین ترک و مغول داشتند، آنان قصد داشتند که حکومت مغولان را سرنگون کنند. نهضت سربداران در آخرین سال‌های حکومت ابوسعید بهادر در خراسان به وجود آمد. پایه‌های رهبری آن را در آغاز یکی از شیوخ صوفیه از اهالی مازندران به نام شیخ خلیفه گذاشت.وی در جوانی به تحصیل علم پرداخت و قرآن را حفظ کرد.

او با صدای موثر و دلپسندی قرآن می‌خواند. او پس از مسافرت‌های بسیار در شهرها و ملاقات با بزرگان و سران فرقه‌ها سبزوار را برای نشر عقاید خود مناسب دانست زیرا سبزوار یکی از کانون‌های مذهب تشیع و در عین حال از مراکز سنت‌های وطن‌پرستی کشور و از هر لحاظ مناسب بود. خلیفه پس از ورود به سبزوار در مسجد جامع منزل گزید و متوطن گردید با صدای بلند قرآن خواند و وعظ کرد. در اندک مدتی گروهی مرید و شاگرد او شدند. جماعتی از فقهای اهل سنت که تبلیغات شیخ را به زیان خود می‌دیدند علیه او تحریک و توطئه کرده سرانجام در یک شب پنهانی او را دستگیر و به یکی از ستون‌های حیاط مسجد به دار آویختند و در شهر شایع کردند که شیخ خودکشی کرده است.ولی شاگرد او شیخ حسن‌ جوری راهش را تداوم بخشیده و به مبارزه علیه مغولان پرداخت.

البته سربداران پس از پیروزی بر مغولان و تشکیل حکومت هم مانند تمامی نهضت‌ها که دچار رکود و جمود ایستایی می‌شوند و از حرکت انقلابی و آزادیبخش باز می‌مانند از حرکت و جنبش بازماند.آنچه که تصویر شد گوشه‌ای از اوضاع نابسامان سیاسی – اجتماعی ایران پیش از ظهور فتنه تیمور بوده است و به تعبیر حافظ غزلسزای نامی ایران زمین:سوختم در چاه صبر از بهره آن شمع چگل / شاه ترکان فارغست از حال کو رستم. فساد و تباهی فسق و فجور حکام و امیران ظلم و ستم هرج و مرج و بی‌قانونی مردم را عاصی و طاغی کرده بود؛ حتی صلحا و ابرار جامعه نیز خواهان دگرگونی وضع موجود بودند.دسیسه و توطئه و برادرکشی به اوج خود رسیده بود اکثر شعرا و قضات و علما نیز برای خوشامد و خوش‌آیند طبقه فسق و فجور که مدتی قدرتی یافته بودند؛ اعمال ایشان را عین فضیلت و تقوا پیشگی و بر منهج عدل و عین صواب تلقی و تبلیغ می‌کردند. حال طایفه قلیلی که به این راه ذایل و فجایع آلوده نشده بودند و عفت ذاتی و قناعت طبع و پاکی فطرت داشتند همواره در رنج و عذاب و تعب به‌سر می‌بردند.

در اینچنین محیط آلوده‌ای مردم همواره در انتظار یک منجی یا رهبر فرهمند هستند که تحت لوای او به این وضعیت خاتمه دهند. در عرصه چنین آشفته بازاری متاسفانه قدرت‌هایی که به عنوان ناجی مطرح می‌شوند به مراتب بلاها و مصایب سنگین‌تری نصیب آن جامعه و ملت می‌کنند.باری از آنچه گذشت و شمه‌ای از وضعیت اجتماعی ایران ترسیم و تصویر شد، مشخص می‌شود هر قدرتی ولو ضعیف‌تر از تیمور با محاسبات دقیق وارد عمل می‌شد به طور قطع و یقین قرین توفیق و موفقیت می‌شود.آشنایی وصلت تیمور با همسرش در واقع سرآغاز موفقیت‌های تیمور است که با ماجراها و حوادث بی‌شماری همراه است و سرانجام با قتل ناجوانمردانه امیرحسین به دست تیمور خاتمه می‌یابد. به گفته ابن عربشاه: چون تیمور بر ممالک ماوراءالنهر دست یافت و حاکم شد دختران پادشاهان را به همسری برمی‌گزید که لقب گورکان در لغت مغول به معنی داماد است. پس از تسلط بر ماوراءالنهر اقدام به لشکرکشی به سوی ممالک و مناطق دیگر نمود. ابتدا به هرات لشکر کشید و ملک غیاث‌الدین را به اسارت خود درآورد.پایتخت حکومت تیمور گورکانی شهر سمرقند بود.

تیمور در عین سفاکی و جنایت‌پیشگی فردی بسیار مزور و ریا‌کار بود. به‌طوری که پس از قتل عام مردم دمشق دستور داد در آن شهر کنگره بزرگ اسلامی تشکیل دادند تا راجع به قرآن بحث شود. در لشکرش دارای مسجدی بود که قطعات آن را حمل می‌کردند تا در هر جا اتراق نمایند آنجا مسجد را بنا کنند و نمازها را به جماعت برگزار کنند.لشکریانش نیز مانند او مردمانی خونریز و سفاک و سنگدل بودند. آنها افرادی سختکوش و بی‌باک و پرطاقت بودند.تیمور پس از قتل امیرحسین و تصرف سمرقند به سوی بلخ حرکت کرده و آنجا را متصرف شد. برای فتح خوارزم چهار بار در طول هشت سال به آنجا لشکر کشید. خوارزم در آن زمان تحت حکومت حسین صوفی امیر آن ناحیه بود. خوارزم از ممالک بزرگ آباد و پرجمعیت و خاستگاه دانشمندان و شعرا و دیگر هنرمندان خاصه موسیقی‌دان بود و به روایت عربشاه: مردم خوارزم به لطف و محبت حشمت و ظرافت مانند مردم سمرقند مشهور بودند اکثرا مردمی ادیب و با فضیلت بودند. از جمله کارهای تیمور سرکوبی نهضت سربداران خراسان بود. خواجه علی موید حاکم سربداران را به حضور طلبید و از مذهب او و مردم‌اش پرسید. خواجه علی موید با نهایت خواری و مذلت و انکسار گفت: (الناس علی دین ملوکهم) مردم بر دین پادشاهان خود هستند و مذهب من مذهب امیر صاحبقران است.تیمور از این سخن خواجه علی فوق‌العاده خوشحال شد و گفت مذهب من مذهب اهل سنت و جماعت است.در سال ۷۸۵ هجری سربداران در سبزوار و اطراف علیه تیمور خروج کردند. لشکریان تیمور سبزوار را تسخیر و دژ نیرومند آن را ویران ساختند. تیمور کشتار وحشتناکی از قیام‌کنندگان سربدار کرد و دو هزار نفر از آنان را زنده به گور کرد.سپاهیان‌اش با استفاده از باروت و نفت، برج و باروهای شهر را ویران کردند و سپاهیان او پس از ورود به شهر قتل‌عام وسیعی را آغاز کردند به‌طوری که خیابان‌ها و کوچه‌های شهر پر بود از لاشه‌ها و اجساد اهالی شهر و زنان و دختران شهر که تحت عنوان کافر حربی به اسارت گرفته شدند. حمله به شهر اصفهان و قتل‌عام جانسوز مردم آن سامان هم از حوادث تلخ جنگ‌ها و تبهکاری‌های تیمور است.

وقتی سپاهیان‌اش شهر اصفهان را محاصره کردند علمای اصفهان از وی امان خواستند که تیمور پذیرفت و جمعی از کسان خود را برای گرفتن مالی که اصفهانیان تعهد کرده بودند به آنجا فرستاد. ماموران تیمور با کمال بی‌رحمی و خودکامی عمل می‌کردند. ابن‌عربشاه می‌گوید که: ماموران تیمور سر به تبهکاری و دست به آزار اهالی برآوردند و مردم را بنده‌وار به خدمت گرفتند و دست بر پردگیان دراز کردند و آزار و ستم از حد بردند. طبق نوشته تاریخ روضه الصفاء عده‌ای از مردم اصفهان که از مظالم محصلان و نوکران امرای تیمور به جان آمده بودند به اتفاق مردی به نام علی (کچه‌پا) که آهنگر جوانی بود سر به شورش برداشتند. در یک شب تعداد شش هزار نفر از نیروهای تیمور را قتل عام کردند و چون شب به پایان رسید و تیمور از ماجرا آگاه شد دستور داد نیروهایش به قتل عام مردم اصفهان بپردازند به‌طوری هفتاد هزار نفر در آن شهر توسط نیروهایش قتل عام شدند و زنان و دختران آنان به اسارت رفت از سرهای کشتگان در آن شهر مناره ساخته شد و اصفهان در طی دو روز به ویرانه و تلی از خاک بدل شد.پس از فتح اصفهان به جنگ در دشت قبچاق در منطقه ماوراءالنهر پرداخت. در این جنگ نیز تیمور به سپاهیان خود وعده تصاحب اموال و زنان مناطق تصرف شده را داد بود.در سال ۷۹۴ او به جنگ سلسله آل‌مظفر در فارس پرداخت و آنان را نیز شکست داد.برای سرکوبی احمد جلایر به بغداد لشکرکشی و بغداد را هم فتح کرد پس از آن آنجا را ویران کرد و در تمامی مناطق فتح شده صنعتگران، هنرمندان و دانشمندان را به شهر سمرقند انتقال می‌داد.تیمور به بهانه سرکوب هندوهای بت‌پرست در سال ۸۰۰ هجری به هندوستان لشکرکشید.

در دهلی شاهیان او تمام اهالی‌اش را قتل عام کردند و بیش از یک‌صدهزار اسیر هندو را به کام مرگ فرستادند.سرانجام در هشتم ماه ربیع‌الاول تیمور فاتحانه وارد دهلی شد و به اصطلاح بارعام داد و فرمان داد در روز جمعه دهم ماه مولانا ناصرالدین عمو به شهر برود و خطبه به نام تیمور و ولیعهد او محمدسلطان بخواند و تا روز شانزدهم ربیع‌الاول به شادی فتح دهلی به عیش و عشرت پرداخت. پس از آن تیمور در جنگ معروف آنقره شرکت کرد که با سلطان عثمانی ایلدور جنگید که طی آن سلطان عثمانی شکست خورد و به اسارت نیروهای گورکانی درآمد پس از فتح عثمانی شام و دمشق را فتح نموده و به سوی گرجستان حرکت کرد.در آنجا هم فتوحانی را نصیب خود و سپاهیان‌اش کرد. سپس به سمرقند بازگشت. در میان کشورهای شناخته شده آسیای آن روز تیمور تنها چین را فتح نکرده بود.شهر کش زادگاه‌اش اینک اگر نه عروس شهرهای جهان لااقل عروس شهرهای ماوراءالنهر و خراسان بود. او تصمیم گرفت سلاطین دنیا را به آن شهر دعوت کند و زیبایی‌های زادگاهش را به آنها نشان دهد. دعوت برای ۴۲ پادشاه فرستاد شد، الا پادشاه چین تمام سلاطین دعوت‌اش را پذیرفتند مگر پادشاه چین همین امر او را به خشم آورد و با بسیج لشکر ۴۰۰ هزار نفری به سوی چین حرکت کرد. این امر در ۸۰۷ هجری قمری اتفاق افتاد اما به دلیل سرمای شدید در شهر اترار بر اثر افراط در میگساری و شدت سرما جان سپرد.بازماندگان تیمور چهار پسر بودند

۱) غیاث‌الدین جهانگیر

۲) معزالدین عمر شیخ

۳) جمال‌الدین میرانشاه

۴) میرزا معزالدین شاهرخ.

اکثر فرزندان او قبل از پدر فوت شده بودند تنها شاهرخ میرزا مدت ۴۳ سال سلطنت کرد البته اتکای شاهرخ به روحانیان و ماموران کشوری بود.نه نیروهای قبیله‌ای ترک. همسر شاهرخ میرزا گوهرشاد‌آغا یا گوهرشاد بیگم از زنان بافضیلت محسوب شده است که مسجد گوهرشاد از یادگارهای ارزنده اوست.اولاد و احفاد تیمور مدت‌ها در نواحی ماوراءالنهر و هندوستان حکومت کردند به‌طوری تا زمان فتح هند توسط نادرشاه افشار پادشاه هند فردی گورکانی و از نوادگان تیمور بود.البته فرزندان تیمور و خصوصا شاهرخ و دو فرزندش الغ‌بیک و میرزا بایسنقر هر دو در ترمیم ویرانی‌های پدر و جدشان کوشش فراوان و مساعی جمیله‌ای به عمل آوردند.به‌طوری که شهر هرات به زیباترین شهرهای جهان تبدیل شد و در آنجا مجمعی از هنرمندان، ادبیان و دانشمندان فراهم آمده بود و نورالدین عبدالرحمان جامی در زمان سلطان حسین بایقرا از نوادگان تیمور در هرات می‌زیست.

جمشید معظمی