نقش نیت در عبادات

نیت, نقش تعیین کننده ای در ارزش اعمال انسان ایفا می کند اما این که راز این مطلب چیست, بخشی به فلسفه اخلاق و بخشی به حوزه های دیگر مربوط می شود

نیت، نقش تعیین کننده ای در ارزش اعمال انسان ایفا می کند. اما این که راز این مطلب چیست، بخشی به فلسفه اخلاق و بخشی به حوزه های دیگر مربوط می شود. از آن جا که طرح بحث های گسترده و فنی در این مقال نمی گنجد، به اجمال به برخی آثار نیت اشاره شده که با هم آن را از نظر می گذرانیم:

شیعه و سنی حدیث شریفی از پیامبر اکرم(ص) نقل کرده اند که آن حضرت فرمود: «انماالاعمال بالنیات و لکل امریء ما نوی»(بحار، ۷۰، ۲۱۰) ارزش کارها به نیت است و هرکس متناسب با نیت خود بهره خواهد برد. البته، منظور از نیت این نیست که انسان انگیزه خود را از انجام اعمال به زبان یا ذهن بیاورد و مثلا بگوید: من این کار را برای خدا انجام می دهم، بلکه منظور این است که انگیزه واقعی انسان از انجام عمل، رضای خدا و یا رسیدن به پاداش های اخروی و یا دست کم، نجات از عذاب الهی باشد. برای روشن شدن مطلب به این مثال توجه کنید: شخص میلیاردی که تمام ثروتش و یا بخش عمده ای از آن را صرف امور -به اصطلاح- عام المنفعه از قبیل: ساختن مدرسه، بیمارستان، پل و مانند آن کرده است، اگر نیتش از انجام این کارها صرفا این باشد که مورد تشویق و تمجید مردم قرار گیرد، طبق حدیث شریفی که بیان شد، مزدش را دریافت کرده است.

● ارزش اعمال غیرخدایی، صفر است

براساس فلسفه اخلاق اسلامی، ارزش عملی که در آن نیت خدایی وجود نداشته باشد، در حد صفر است و اگر چنانچه عبادت واجبی با انگیزه خودنمایی انجام شود، ارزش آن زیر صفر است؛ زیرا علاوه بر این که، اصل عبادت باطل است، عذاب اخروی هم به دنبال دارد. این مساله با فرهنگ عمومی مردم دنیا، به ویژه غیرمسلمان ها، تناسب و سازگاری ندارد. به بیان دیگر، آن ها نمی توانند این مطلب را بپذیرند که خدمات فراوان یک شخص به مردم جامعه، به صرف این که انگیزه الهی در کار نبوده، هیچ و پوچ انگاشته شود.

از نظر آموزه های دینی اگر فردی برای کسب محبوبیت در اجتماع، خدمتی انجام دهد؛ مثلا برای پیروزی در انتخابات و کسب رأی بیش تر، مبالغ هنگفتی را صرف امور -به اصطلاح- عام المنفعه نماید و مردم نیز به این واسطه به او رأی بدهند، در واقع، پاداش خود را دریافت نموده و چیزی از خدا طلبکار نمی باشد.

در نظام ارزشی اسلام، چیزی دارای ارزش است که در روح انسان اثر خوبی برجای گذارد. ظهور این حالت در آخرت به صورت نعمت های بهشتی و یا سایر نعمت های اخروی خواهد بود.

بنابراین، رابطه بین انسان و خدا و یا رابطه انسان با نعمت های بهشتی، همان اثری است که در روح انسان باقی می ماند. پس اگر سؤال شود که -مثلا- خرج کردن پول در دنیا و یا کشیدن دست نوازش بر سر کودکی یتیم چه ربطی به آخرت دارد، در پاسخ باید گفت: آن چیزی که موجب ارتباط انسان با خدا می شود، قلب است و آنچه که در دل می گذرد؛ از آنجا که خدا جسم نیست، جسم نمی تواند با او ارتباط برقرار کند.

از طریق قلب است که انسان با خدا مرتبط می شود و چیزی را از او دریافت می کند. اگر این اثر، یک اثر نورانی کمالی باشد، موجب می شود که خدای متعال در عالم آخرت آن ها را به صورت نعمت های عظیم اخروی ظاهر نماید. در حقیقت، آنها نتیجه همان اعمالی است که انسان در دنیا انجام داده است. پیامبر گرامی اسلام(ص) فرمودند: وقتی شما جمله «سبحان الله و الحمدلله و لا اله الله و الله اکبر» را بر زبان جاری می سازید، در واقع، با این کار دارید درختی را برای خود در بهشت می کارید و یا کسانی که مبادرت به خوردن مال یتیم می کنند، در واقع دارند آتش تناول می کنند: «ان الذین یاکلون اموال الیتامی ظلما انما یاکلون فی بطونهم نارا» (نساء: ۱۰) بنابراین، آنچه به عمل ما ارزش می بخشد و آن را به خدا و عالم آخرت مرتبط می سازد، نیت قلبی است. کوچکی، بزرگی یا ظاهر اعمال هم نشان دهنده بی ارزشی و یا باارزشی اعمال نیست؛ به بیان دیگر، ارزش کارها به کمیت آنها نیست. در ظاهر قضیه، هیچ تفاوتی بین -مثلا- خرج کردن پول در راه حلال و مصرف آن در راه حرام وجود ندارد، اما آن چیزی که موجب جدایی آنها از یکدیگر می شود، نیت انسان است. انگیزه است که به اعمال انسان ارزش می بخشد.

نکته دیگر این که، عبادات از لحاظ میزان وابستگی به نیت در یک حد نیستند، میان آنها تفاوت وجود دارد. برای مثال، شخصی که برای خودنمایی نماز می خواند، فقط ممکن است مورد تشویق افراد مؤمن و نمازخوان قرار گیرد؛ اشخاصی که به نماز اهمیت نمی دهند هرگز او را تشویق نمی کنند. آن چیزی که در این جا موجب می شود تا انسان ریا کند، جذب قلوب مؤمنان است. اما در امور عام المنفعه مثل ساختن مدرسه و بیمارستان و مانند آنها، هم مسلمان و هم غیرمسلمان استقبال می کند. بنابراین، زمینه خودنمایی و ربا در پول خرج کردن بیش تر است تا در نماز خواندن. کم تر کسی است که برای نماز خواندن به شخصی رأی بدهد، اما اگر کسی پول خرج کند، احتمال این که افراد بیشتری به او رأی بدهند وجود دارد. از این رو، انگیزه افراد در عبادات فردی و عبادت هایی که نفعی برای مردم دارد، متفاوت است.

● تحذیر از ریا در انفاق

«انفاق» از جمله عبادت هایی است که احتمال خودنمایی و ریا در آن بسیار است. در مساله انفاق، انسان علاوه بر این که باید ثواب عمل را در نظر داشته باشد، باید به گونه ای عمل کند تا به آبروی شخصی که قرار است به او انفاق شود لطمه ای وارد نگردد. انسان های دارای عزت نفس، از این که در جلو چشم دیگران به آنها انفاق شود، ناراحت می شوند.

انسان اگر بتواند به گونه ای انفاق کند که حتی الامکان انفاق شونده او را نشناسد خیلی بهتر است. هرقدر انسان در این کار مراقب حفظ آبروی افراد باشد، اجرش به مراتب بیش تر خواهد بود. گاهی یک عبادت بسیار کوچک، آن قدر ثواب پیدا می کند که انس و جن از شمردن آن عاجز می مانند. این به دلیل رعایت آداب و جهات حسن عبادت و نیز اخلاصی است که در آن به کار رفته است. یک عمل فیزیکی و یا حرکت مادی به خودی خود نمی تواند ارزش بیافریند، بلکه غیر از حسن فعلی، حسن فاعلی هم باید در کار باشد؛ یعنی نه تنها خود کار باید خوب باشد، بلکه باید نیت خوبی هم برای انجام آن وجود داشته باشد. قرآن کریم در این باره می فرماید: «مثل الذین ینفقون اموالهم فی سبیل الله کمثل حبه انبتت سبع سنابل فی کل سنبله مائه حبه» (بقره: ۱۶۲)؛ مثل آنان که مالشان را در راه خدا انفاق کنند، به مانند دانه ای است که از یک دانه هفت خوشه بروید، در هر خوشه صد دانه باشد- که یک دانه هفت صد شود. البته، این ارزش و ثواب به شرطی است که فقط برای خدا و به تعبیر قرآن «یریدون وجه الله» )(روم: ۸۳) و «ابتغاء مرضات الله» (بقره: ۷۰۲) باشد.

انسان ممکن است عملی را به درستی انجام دهد، اما با انجام کار نادرستی، ارزش آن را از بین ببرد؛ مانند آتشی که محصولی را بسوزاند: «اعصار فیه نار» (بقره: ۶۶۲). از جمله کارهایی که موجب از بین رفتن اعمال خوب انسان می گردد، منت گذاری است. قرآن کریم در این باره می فرماید: «لا تبطلوا صدقاتکم بالمن والاذی» (بقره: ۴۶۲)؛ صدقات خود را به سبب منت و آزار، تباه نسازید.

تاکید قرآن نسبت به خلوص در انفاق، به مراتب بیشتر از تاکید بر اخلاص در نماز است. البته، تردیدی نیست که ریا در نماز موجب بطلان آن خواهد شد، اما کم تر آیه ای در قرآن وجود دارد که به اخلاص در نماز سفارش کرده باشد.

● ارزش انفاق پنهان و علنی

امام صادق(ع) در این فراز از سفارش های خود به عبدالله بن جندب می فرمایند: جلوی چشم مردم انفاق مکن تا ایشان تو را ستایش کنند، اگر چنین کنی، در واقع، اجر خودت را دریافت کرده ای (یعنی دیگر اجری نزد خدا نخواهی داشت)، چنان باش که وقتی با دست راستت انفاق می کنی دست چپت آگاه نشود، برای صدقه پنهانی (که عدم اطلاع مردم از آن در دنیا هیچ ضرری به تو نمی رساند) بهترین پاداش را در روز قیامت پیش چشم همه خلایق به تو خواهند داد. البته، انسان نباید به این دلیل که شاید عملش آمیخته با ریا باشد به طور کلی سراغ کارهای خیر و از جمله انفاق و یا انفاق علنی نرود. این کار ممکن است از دسایس شیطان باشد تا ما را از انجام اعمال نیک باز دارد. به هر حال، انسان با بخشیدن چیزهای مورد علاقه خود به دیگران، مرتبه ای از مبارزه با نفس را که موجب پاک شدن از برخی آلودگی ها می شود، پشت سر می گذارد و شاید هیچ چیزی به اندازه بخل ورزیدن، عملی ناشایست نباشد.

خداوند در قرآن می فرماید: «و من یوق شح نفسه فاولئک هم المفلحون» (حشر: ۹)؛ و هرکس خود را از خوی بخل و حرص دنیا نگاه دارد، آنان به حقیقت رستگاران عالمند.

سخاوتمندان، هرچند که ثروت خود را در راه خدا مصرف نکرده باشند، نسبت به بخیلان به بهشت نزدیک ترند. نکته دیگر این که، گاهی انجام کار خیر به شکل علنی، البته در صورتی که انسان بتواند بر نفس خود مسلط باشد، برکات و ثواب فراوانی دارد. وقتی انسان، کار خیری را به صورت علنی انجام می دهد، دیگران هم انگیزه و رغبت پیدا می کنند که مشابه آن را انجام دهند.

اگر بنا باشد که هیچ کار خیری در جلو چشم دیگران انجام نشود، مردم جامعه، به خصوص کودکان و نوجوان ها، به اهمیت کار خیر پی نمی برند. قرآن کریم می فرماید: «الذین ینفقون اموالهم باللیل و النهار سرا و علانیه فلهم اجرهم عند ربهم و لاخوف علیهم و لاهم یحزنون» (بقره: ۴۷۲)؛ کسانی که مال خود را انفاق کنند در شب و روز، نهان و آشکار، آنان را پاداش نیکو نزد پروردگارشان خواهد بود، هرگز از حادثه آینده، بیمناک و از امور گذشته اندوهگین نخواهند گشت.

اثر دیگری که انجام علنی اعمال نیک خواهد داشت این است که جلو بسیاری از سوءظن ها را می گیرد؛ مثلا اگر کسی مخفیانه خمس و زکات بپردازد، ممکن است موجب بدگمانی مردم شود و آنها فکر کنند آن شخص واجبات دینی اش را انجام نمی دهد.

آیت الله محمدتقی مصباح یزدی