فردوسی و ادبیات داستانی ایران

از شاهنامه دقیقی طوسی, شاعر عصر سامانی هزار بیت باقی مانده یا بهتر می توان گفت هزار بیت سروده بود که به دست غلامی به طور غیرمنتظره در سال های جوانی کشته شد و آن هزار بیت این بخت بلند را داشت که استاد سخن و معمار توانایی داستان نویسی ایران چند سال بعد آنها را در شاهنامه سترگ ماندگار خود گنجاند

از شاهنامه دقیقی طوسی، شاعر عصر سامانی هزار بیت باقی‌مانده یا بهتر می‌توان گفت هزار بیت سروده بود که به دست غلامی به طور غیرمنتظره در سال‌های جوانی کشته شد و آن هزار بیت این بخت بلند را داشت که استاد سخن و معمار توانایی داستان‌نویسی ایران چند سال بعد آنها را در شاهنامه سترگ ماندگار خود گنجاند.

یکی از مآخذ فردوسی در خلق شاهنامه اش «شاهنامه منثور ابومنصوری» بوده و روایات شفاهی سینه به سینه از حکایات پهلوانان و گزارش جنگ ها و ستیزها. موضوع اصلی شاهنامه فردوسی که بزرگ ترین منظومه داستانی حماسی ایران است تاریخ و داستان های ایران باستان از آغاز پیشدادیان تا زمان شکست و کشته شدن یزدگرد ساسانی و از بین رفتن فرمانروایی ساسانیان در مقابل اعراب است. این دوران طولانی به سه دوره متناوب تقسیم می شود:

۱ ـ دوران اساطیری از زمان کیومرث تا فریدون

۲ ـ دوران پهلوانی از نهضت کاوه آهنگر تا قتل ناجوانمردانه جهان پهلوان رستم به دست نابرادری اش شغاد.

۳ ـ دوره تاریخی از سال های پایانی عهد کیان که با افسانه ها و قصه های حماسی نیز آمیخته شده است.

می دانیم شاهنامه نویسی، یعنی توصیف زندگی و اعمال مهم شاهان و پهلوانان ایران زمین که از روزگاران دور و دراز تاکنون در کشور ما معمول بوده. به موجب آنچه در تورات آمده، در زمان هخامنشینان نیز ترجمه احوال شاهان و پهلوانان ثبت می شده. از قدیمی ترین شاهنامه هایی که به ما رسیده است کتاب «خوتای نامه» یا «خدای نامه» را که همان «شاهنامه» است، می توان ذکر کرد. خوتای نامه به زبان پهلوی در زمان ساسانیان تالیف یافته و دانشمند ایرانی، عبدالله بن مقفع که نام قبلی اش «روزبه» بوده، آن را به عربی ترجمه کرده است. شاید آن «نامه» که فردوسی از آن صحبت می کند و در دست موبدان پراکنده بوده همین «خدای نامه» باشد:

یکی نامه بود از گه باستان

فراوان بدو اندرون داستان

پراکنده در دست هر موبدی

از و بهره ای برده هر بخردی

یکی پهلوان بود دهقان نژاد

دلیر و بزرگ و خردمند و راد

پژوهنده روزگار نخست

گذشته سخن ها همه باز جست

ز هر کشوری موبدی سالخورد

بیاورد این نامه را گرد کرد

فردوسی در میان ۶۰ هزار بیت یا کمتر (که به گمانم کمتر است) داستان های گوناگون فراوان دلکشی را روایت می کند از آن جمله: «زال و رودابه »، «بیژن و منیژه» و «گشتاسب و کتایون» که این هر سه داستان هایی عاشقانه و تغزلی و بسیار زیبا و جذابند. داستان های غم انگیز یا به قول اروپاییان «تراژیک» مانند «رستم و سهراب» (که اوج تراژدی و تلخی سرنوشت محتوم بشر است و فردوسی آن را داستانی «پرآب چشم» می خواند، «رستم و اسفندیار» و نیز داستان «سیاوش و سودابه» و تهمتن که سودابه، دختر پادشاه هاماوران (= چمر) و همسر کیکاووس پادشاه خشک مغز کیانی بر آن جوان پاک و پیراسته وارد کرد و با انجام آیین «ور» که همان گذشتن از تل های شعله و آتش است و توران زمین نزد افراسیاب رفت و با دختر او فرنگیس ازدواج کرد، ولی به تحریک گرسیوز ـ برادر افراسیاب ـ کشته شد. کیخسرو، پسر سیاوش و فرنگیس است که این داستان نیز جزو داستان های غم انگیز شاهنامه فردوسی است.

سیدمحمود سجادی