آشنایی با اختلال جسمانی پنداری

۲۹ سال دارم, اما چرا اینقدر باید درد داشته باشم از این همه دکتر رفتن و عکس و سونوگرافی گرفتن خسته شده ام شوهرم هم که قبلا خیلی همراهی می کرد, بتازگی اعتراض می کند

«۲۹ سال دارم، اما چرا اینقدر باید درد داشته باشم. از این همه دکتر رفتن و عکس و سونوگرافی گرفتن خسته شده‌ام. شوهرم هم که قبلا خیلی همراهی می‌کرد، بتازگی اعتراض می‌کند.

همین دو ماه پیش بود که احساس کردم دائم تهوع دارم، چند تا دکتر عوض کردم. آخر دکتر گفت، نمی‌توانم دلیل مشخصی پیدا کنم. حالا دوباره درد زانوهایم شروع شده است. البته همیشه درد می‌کرد. بعضی وقت‌ها اصلا نمی‌توانم راه بروم. آخرین دکتر گفت، به نظرم باید به روان‌شناس مراجعه کنید. اصلا دردهای من تمامی ندارد. دیگر خسته شده‌ام. از زندگی‌ام لذت نمی‌برم. رابطه‌ام با همسرم هم روز به روز خراب‌تر می‌شود.

این نمونه‌ای از شکایت فردی است که به یک بیماری روان‌شناختی با نام «اختلال جسمانی‌پنداری» مبتلاست.

اختلال جسمانی‌پنداری یکی از انواع بیماری‌های روان‌شناختی به نام اختلالات شبه‌جسمی است که شامل اختلال جسمانی‌پنداری، اختلال تبدیلی، خودبیمارانگاری، بدریختی بدن و اختلال درد است.

● این علائم واقعی است

همه این اختلالات دارای یک وجه مشترک است به این ترتیب که گرچه این بیماری‌ها روان‌شناختی هستند،اما علائم اصلی فرد، جسمی است و بیمار به طور واقعی از آنها رنج می‌برد؛ یعنی علائم، تصوری یا ساختگی نیست، اما در عین حال معاینات پزشکی یا آزمایشگاهی نمی‌تواند علائم فرد را تشخیص دهد و برای آنها دلیل پزشکی پیدا کند. در همه این اختلالات به طور همزمان یا در گذشته بعضی از اختلالات روان‌شناختی بخصوص افسردگی و اضطراب نیز دیده می‌شود.

اما در عین حال بین آنها تفاوت‌هایی هم وجود دارد. در ادامه به اختصار تعریف هر یک از آنها را می‌آوریم، اما به طور ویژه به توضیح طبقه‌ای از آنها که اختلال جسمانی‌پنداری است می‌پردازیم.

اختلال جسمانی‌پنداری: شکایات بدنی متعدد در اعضای مختلف بدن.

اختلال تبدیلی: این اختلال برخلاف قبلی شامل یک یا دو شکایت عصبی است و نه شکایات متعدد. از شایع‌ترین علائم آن فلج و نابینایی است.

اختلال خودبیمارانگاری: مشخصه اصلی این اختلال این است که بیمار چندان روی علائم تاکید ندارد، بلکه یک باور قوی دارد که به بیماری خاصی مبتلاست.

اختلال بدریختی بدن: این بیماران تصور می‌کنند دارای نقصی جدی در بخشی از بدن بویژه ظاهر یا چهره خود هستند و به همین دلیل یا از شرکت در جمع اجتناب می‌کنند یا دست به جراحی‌های زیبایی متعدد می‌زنند.

معمولا عمل جراحی نیز مشکل آنها را حل نمی‌کند. در واقع اگر یک مشکل جسمی مختصر نیز وجود داشته باشد، آن را خیلی بزرگ می‌کنند.

بسیاری از این بیماران به دلیل همین اشتغال‌های ذهنی یا از نگاه به آینه اجتناب می‌کنند یا برعکس، بیش از حد خود را در آینه ارزیابی می‌کنند.

بیشتر این دغدغه‌های ذهنی با شکل بینی و پوست است. اما این نگرانی‌ها شامل چشم‌ها، گوش، چانه و... هم می‌شود. تعیین تعداد این بیماران آسان نیست. چون در بیشتر مواقع آنها درباره دلیل روان‌شناختی مشکل خود آگاه نیستند و به جای مراجعه به روانپزشک و روان‌شناس به متخصصان جراح زیبایی مراجعه می‌کنند.

اختلال درد: این افراد به صورت معمول دردهای زیادی در قسمتی از بدن دارند که یا علت جسمی خاصی برای آن نمی‌توان پیدا کرد یا اگر مشکل جسمی هم باشد، میزان دردی که فرد از آن شکایت می‌کند خیلی بیشتر از حد انتظار است و تناسبی با مشکل ندارد. برعکس اختلالات قبلی که در زنان بیشتر دیده می‌شود به نظر می‌رسد در این زمینه بین مردان و زنان از نظر میزان ابتلا، تفاوتی وجود ندارد.

اکنون با تفصیل بیشتر به توضیح یکی از انواع اختلالات شبه‌جسمی یعنی اختلال جسمانی‌پنداری می‌پردازیم. اما قبل از آن لازم است بگوییم شرط اصلی تشخیص این اختلالات به عنوان اختلال روان‌شناختی این است که فرد به مدت زمان نسبتا مشخص و بشدت تعیین‌شده‌ای علائم را نشان دهد.

● اختلال جسمانی‌پنداری

گرچه این نوع اختلال خیلی شایع نیست و شیوع آن را بین ۲‌/‌۰ تا ۵‌/‌۰ درصد جمعیت کلی برآورد کرده‌اند، بیشتر افراد به نوعی با آن آشنا هستند.

مشخصه اصلی این اختلال شکایت‌های جسمی متعدد درباره قسمت‌های مختلف بدن است. بعضی از این دردهای شایع عبارتند از: درد شکمی، تهوع، احساس نفخ، مزه بد در دهان، احساس تنگی نفس، درد قفسه سینه، احساس کرختی یا گزگز ناخوشایند، درد در اندام‌ها یا مفاصل و به طور کلی دردهایی که معاینه‌های پزشکی دلیل مشخصی برای آنها پیدا نمی‌کند.

در گذشته‌های دور به این اختلال هیستری گفته می‌شد و اکنون نیز در بین افراد جامعه گاهی این اصطلاح استفاده می‌شود.

شیوع این اختلال در زنان ۵ تا ۲۰ برابر بیشتر از مردان است، اما به این معنا نیست که در مردان دیده نمی‌شود. بعضی از تحقیقات نشان‌دهنده آن است که این اختلال در طبقات اقتصادی پایین‌تر و افراد کم‌سواد بیشتر است.

یکی از نکات مهم در تشخیص این بیماری، دیده شدن علائم اختلال قبل از سی سالگی است.

نکته قابل توجه درباره این اختلال، آن است علائمی که بیمار به ذکر آنها می‌پردازد، ساختگی نیست بلکه فرد به صورتی واقعی از علائم جسمی رنج می‌برد، هر چند دلیل پزشکی برای آن وجود ندارد. این بیماران شکایات خود را به گونه‌ای مهیج و اغراق‌آمیز و به زبانی پرآب‌وتاب بیان و مراحل زمانی را با هم اشتباه می‌کنند. همچنین گفته می‌شود ویژگی‌های شخصیتی وابسته و نیاز به تعریف و تمجید زیاد در این افراد بسیار دیده می‌شود.

● علل ابتلا به اختلال جسمانی‌پنداری

درباره دلیل بروز چنین علائمی نظریه‌های مختلفی وجود دارد و عوامل زیست‌شناختی و ژنتیک در بروز آن موثر تشخیص داده شده‌اند. به عنوان مثال، وجود مشکل در بعضی قسمت‌های مغز می‌تواند سبب بروز علائم اختلال شبه‌جسمی از جمله جسمانی‌پنداری شود یا از سوی دیگر گفته می‌شود این اختلال در ۱۰ تا ۲۰ درصد بستگان درجه یک این بیماران نیز دیده می‌شود.

بعضی نیز معتقدند این نشانه‌های جسمانی نماد احساسات ناخوشایند فرد مثل عصبانیت، غم یا ناامیدی اوست که نمی‌تواند آن را به طور مستقیم بیان کند، بنابراین به شکل جسمانی مطرح می‌شوند.

بر این اساس، خانواده‌هایی که در آنها امکان ابراز مناسب احساسات وجود ندارد، ممکن است ناخودآگاه سبب شوند فرد از راه‌های دیگری به بیان آنها بپردازد. برای بسیاری از این افراد نشان دادن علائم جسمی راهی است برای جلب توجه اطرافیان که به آن نیاز دارند یا راهی برای گرفتن حقوق خود.

عوامل فرهنگی در این زمینه می‌تواند موثر باشد. برای نمونه هنوز در بسیاری از جوامع، افراد نگران هستند اگر مشکلات روان‌شناختی مثل افسردگی، اضطراب و اعتماد به نفس پایین را مطرح کنند، مورد قضاوت قرار گیرند، اما دردهای جسمی را خیلی راحت‌تر می‌توانند بیان کنند.

● چه باید کرد؟

تشخیص درست، مقدمه درمان مناسب است، بنابراین گرچه با این توضیحات افراد تا حدی می‌توانند احتمال آن را در خود تشخیص دهند، تشخیص نهایی با متخصص روان‌شناس یا روانپزشک است.

با وجود تشخیص اختلال، احتمال بروز بیماری جسمی در این بیماران مثل همه افراد دیگر وجود دارد، بنابراین اگر علامت جدیدی مطرح می‌شود به این معنا نیست که فرد آن را دنبال نکند، بلکه هم پزشک و هم خود فرد باید آگاه باشند، خیلی به آن دامن زده نشود.

در بسیاری مواقع اطرافیان این افراد که بدرستی متوجه می‌شوند، مشکل جسمی واقعی وجود ندارد، مدام بیمار را مورد سرزنش قرار می‌دهند و او را متهم به تمارض می‌کنند. همان طور که در توصیف بیماری هم گفته شد، گرچه علت اصلی این علائم روان‌شناختی است و نه جسمی، فرد عمدی در ایجاد آن ندارد. برخوردهای سرزنشگرانه، انگیزه فرد را برای بهبود و آگاهی از علت واقعی مشکل از بین می‌برد.

اگر اطرافیان چنین احساسی درباره علائم متعدد جسمی فرد دارند، بهتر است با همدلی و با موافقت خود او، نظر یک متخصص را هم جویا شوند و اگر واقعا یکی از انواع اختلالات شبه‌جسمی وجود دارد، او را تشویق کنند به جای پیگیری‌های پزشکی، بیشتر به دنبال درمان روان‌شناختی باشد.

در بحث سبب‌شناسی گفتیم بسیاری از این افراد قادر به بیان نیازها و احساسات خود به دیگران، به شیوه موثر نیستند، اما ناخودآگاه و از راه علائم جسمی به مقداری از خواسته‌های خود می‌رسند. گرچه به گزارش بسیاری از آنها، این راه رسیدن به خواسته‌ها برای خودشان نیز چندان رضایت‌بخش نیست. در ضمن مجبورند گاه سرزنش دیگران را نیز تحمل کنند. حتی در مواردی دیگران آنها را باور نمی‌کنند و این امر اعتماد به نفس آنها را تحت تاثیر قرار می‌دهد. در این شرایط لازم است ضمن آگاهی خود فرد و تلاش او برای غنی کردن مهارت‌ها و بیان مستقیم نیازها، اطرافیان با توجه به موقعیت فرد و نیازهایش اقداماتی انجام دهند. یکی از ساده‌ترین این اقدامات بی‌توجه به علائم جسمانی او و در عوض توجه به نیازهای واقعی اوست. به این ترتیب می‌توان امید داشت این چرخه معیوب شکسته شود.

مهم‌ترین عامل در درمان این مشکل، آگاهی فرد از این است که علت مشکلات جسمی او روان‌شناختی است و نه جسمی. بنابراین بهتر است به طور منظم با یک متخصص در این زمینه در ارتباط باشد.

براساس نظریه‌های روان‌شناختی، دردهای جسمانی این افراد در واقع راهی برای ابراز هیجانات آنهاست. بنابراین، در جریان روان‌درمانی افراد می‌آموزند با علائم خود کنار بیایند، هیجانات پنهانی خود را ابراز و راه‌های دیگری برای بیان احساسات خود پیدا کنند.

دکتر مریم اسماعیلی نسب

‌روان‌شناس