دانش پژوهی و حقیقت گرایی در اسلام; اساس نهضت نرم افزاری

اساس شكل گیری این مقاله قرآن و سخنان حكیمانه پیشوایان شایسته نهضت ژرف اندیشی و تولید علم, یعنی چهارده معصوم علیهم السلام می باشد

شناخت واقعیت های هستی به بهره گیری از روش های صحیح و منطقی و پرهیز از آفات شناخت حقیقت نیاز دارد تا انسان در معرفت خود دچار اشتباه نگردد. تأكید اسلام بر لزوم به كارگرفتن اندیشه و روشنگری و آگاهی بخشی و بیان حقایق بر كسی پوشیده نیست. در دیدگاه قرآنی، جهت گیری نظام آفرینش بر تثبیت حق و ریشه كن شدن باطل است. پس شایسته است با ارزش ها و مبانی خردورزی و دانش پژوهشی در اسلام آشنا شده، دقت شایسته تری در اصول و معیارهای شناخت حقیقت و منشأ و مصادیق حق و حقیقت از دیدگاه اسلام بنماییم تا ضمن پاسخ به نیازهای بشر در این عرصه و پر كردن خلأهای جدید، راه پژوهش، ژرف اندیشی، نوآوری مستمر و تولید و توسعه علم را هموار سازیم.

مقدّمه

اسلام در محیطی ظهور كرد كه مردم از نظر فرهنگی و اجتماعی در پایین ترین سطح قرار داشتند و به تعبیر قرآن، «امّی» بودند. نخستین آیات قرآن كریم، كه با صراحت از «خواندن به نام ربّ»، تعلیم، جهل زدایی و در یك كلام، از علم و معرفت سخن می گفت، نوید آغاز دوره ای جدید در زندگی انسان را دادند. بارزترین ویژگی این دوره دوره صدر اسلام عبور آدمیان از عصر تاریكی جهل، خرافه پرستی و تعصّب های كور، و ورود به عصر روشنایی، خردورزی، معرفت جویی و حقیقت طلبی بود. اعلام قرآن ـ به عنوان معجزه بیانی و همیشگی آخرین رسول حق در دعوت انسان ها به فراگیری دانش و در پرتو آن، رسیدن به حقایق ناب هستی است. امروزه رشد و بلوغ فكری انسان كه با همه وجود پرده های تاریكی و جهل و خرافه پرستی را می درد و به سوی كشف حقیقت رهسپار است، موجب پدیدار شدن رابطه ای منطقی بین انسان عصر جدید و كتاب آسمانی قرآن كه حامل حقایق ناب هستی است گشته و بازگشتی دوباره به سوی قرآن ایجاد شده است. توقف ناپذیری زمان و پیرو آن، رشد، توسعه و تكامل خارق العاده فكر و فرهنگ و علوم فناوری و تمدّن، آدمی را با نیازهای تازه ای در عرصه اندیشه دینی و حقیقت یابی و حیات معنوی روبه رو می سازد. پاسخ به این نیازها و پر كردن خلأهای جدید بشر در این عرصه، ضرورت پژوهش، ژرف اندیشی و نوآوری مستمر را به خوبی آشكار می سازد. اساس شكل گیری این مقاله قرآن و سخنان حكیمانه پیشوایان شایسته نهضت ژرف اندیشی و تولید علم، یعنی چهارده معصوم(علیهم السلام) می باشد.

ارزش ها و مبانی خردورزی و دانش پژوهی در اسلام

۱. رنگ و جهت الهی

در اسلام، دانش اندوزی و خردورزی با رنگ و جهت الهی ارزش پیدا می كند. خداوند «راسخان» و فروروندگان در علم را چنین معرفی می كند: «و شیفتگان در دانش گویند: ما به قرآن ایمان آوردیم، همه از جانب خدایمان است.» (آل عمران: ۷) در دیدگاه قرآنی، دانشمندان همان كسانی هستند كه از خدا می هراسند: «منحصراً از میان بندگان خدا، تنها دانشمندان هستند كه خداترس می شوند.» (فاطر: ۲۸) پس علم و دانش با رنگ و جهت الهی باعث می گردد كه فرد با قرآن انس پیدا كرده، از خدا هراس داشته باشد و در طریق بندگی خدا گام بردارد. پیامبر گرامی اسلام(صلی الله علیه وآله)ضمن تأكید و سفارش بر طلب علم، جویندگان دانش ر كه عامل تولید و توسعه علم می باشند متوجه می سازد كه «دانش اندوزی بر هر مسلمانی واجب و ضروری است; با دانش است كه پروردگار عبادت و اطاعت می شود و با خردورزی است كه پیوند خویشاوندی برقرار و مستحكم می گردد و حلال خدا از حرام باز شناخته می شود... خداوند روی آورندگان به چنین دانشی را دوست می دارد.»۱ حضرت علی(علیه السلام) در بیانی ساده و شیوا، علم را چنین ترسیم می كند: «پس بدان كه تنها با دانش است كه سوی پروردگارت هدایت می شوی.»۲

۲. جایگاه علم و مقام دانش پژوه

درباره ارزشمندی «دانش» و مقام دانش پژوه در اسلام، سخن ها گفته شده و كتاب های فراوانی به رشته تحریر درآمده است، اما در اینجا از زاویه دیگری به این موضوع پرداخته می شود. با نگاهی ساده، می توان دریافت كه ارزش های گوناگونی همچون مال، مقام، علم، جهاد، عبادت، ایثار و شهادت مردم را به حركت و جنبش درمی آورند. در سخنان پیشوایان معصوم(علیهم السلام) مقایسه هایی میان این ارزش ها به عمل آمده و در این مقایسه ها، «علم» به خودی خود و بدون ملاحظه شرایط خارجی یا عنوان های دیگر، از همه ارزش ها برتر دانسته شده است. برای مثال، پیامبر گرامی(صلی الله علیه وآله)دانش را با عبادت سنجیده، می فرماید: «ارزش دانش نزد من بسی محبوب تر از ارزش عبادت است.»۳ در جایی دیگر می فرماید: «ارزش و برتری دانشمند بر عابد و پرهیزگار همانند برتری من بر پایین ترین شماست.»۴ حضرت علی(علیه السلام) دانشمند و پژوهشگر را با عبادتگرِ مجاهد چنین می سنجد: «اجر و پاداش دانشمند از روزه دارِ شب زنده دارِ جنگجوی در راه خدا بسی عظیم تر و بالاتر است.»۵ امیر عالمان و مولای پرهیزگاران علی(علیه السلام) در سخنی جامع و پر محتوا، «دانش» را با مال و ثروت می سنجد و به خاطر هفت چیز، برتری دانش را ثابت می كند: «دانش به سبب هفت چیز از مال و ثروت ارزشمندتر و والاتر است:

اول. دانش باقی مانده و میراث پیامبران است، و مال و ثروت باقی مانده فرعونیان و سركشان.

دوم. دانش با انفاق و بخشش كم نمی شود، بلكه رشد می یابد، ولی ثروت آن چیزی است كه با انفاق كاستی می یابد.

سوم. ثروت و مال به نگهبان و محافظ نیاز دارد، ولی دانش صاحبش را محافظت می كند.

---