قدرت و سوپرمن

بازگشت فوکو از هایدگر به نیچه

سخنم را بیشتر درباره حقیقت استوار کردم. به واقع قصد دارم گزارش نسبتاً مستقیمی از مسئله حقیقت آنگونه که فوکو اندیشیده است عرضه دارم.

دهه ۷۰ در تفکر فوکو دهه خاصی بود. زیرا اصلاح تبارشناسی را در این دهه وارد فلسفه می کند. ورود اصطلاح تبارشناسی در زبان فوکو به یک معنا نشانه زبان نیچه است. او با این اصطلاح از وجهی، تفکر خود را از تفکر رایج زمانه یعنی فنومنولوژی غالب (پدیدارشناسی) و هرمنوتیک (تفکر هایدگر) جدا می کند. در واقع نظر او به رابطه میان دانش و قدرت معطوف می شود.

تبارشناسی در واقع بیان هرگونه رابطه در جامعه است. بیان این است که همه رابطه ها در جامعه، استراتژیک و معطوف به قدرت است.

از بخشی، تبارشناسی آشکارکردن شأن تاریخی تفکر و مناسبت تفکر با زمان و مکان است. در واقع، نقد هرگونه الزامی فراتر از تاریخ است. مختصر آنکه در تبارشناسی فوکو به تفسیری از قدرت و دانش و حقیقت دست پیدا می کنیم.

فوکو در مصاحبه ای که در ۲۹ ماه مه، سال ۱۹۸۴ یعنی کمی قبل از فوتش انجام داد، چنین گفت:" از نظر من هایدگر همیشه اندیشمند مهمی بوده است. در سال های ۱۹۵۱ یا ۵۲ خواندن آثار هایدگر را آغاز کردم و در سال های ۵۲ یا ۵۳ به مطالعه آثار نیچه پرداختم. هنوز هم یادداشت هایم بر نوشته های هایدگر را در اختیار دارم. سیر و سلوک فلسفی من سخت از اندیشه هایدگر تأثیر گرفته است. اما باید اعتراف کنم نیچه تأثیر عمیق تری بر من گذاشته است. اگر با اندیشه های هایدگر آشنا نشده بودم، موفق به مطالعه آثار نیچه نمی شدم."

گفتم که با تولد اصطلاح تبارشناسی، نیچه در تفکر فوکو حضور پیدا می کند. این سوق و التفات به جانب نیچه در این نقل قول ملاحظه می شود. در این نقل قول آمده است که:

"حقیقت، نه پاداش جان های آزاده و نه امتیاز کسانی است که موفق به رهایی خود شده اند. حقیقت به این جهان تعلق دارد. و فقط به یُمن شکل های گوناگون الزام و اجبار تولید می شود. حقیقت، تولید می شود.

حقیقت باعث پیدایش اثرات عادی قدرت است. هر جامعه ای، رژیم ویژه خود را از حقیقت دارد. یعنی نوع گفتمان و دیسکورسی که در مقام حقیقت پذیرفته می شود و عمل می کند. (موثر است) حقیقت نیز مانند سربرگ تولید می شود"

التفات می کنید، حقیقتی که تولید می شود به وجه بسیار بارزی جداشدن از تفکر هایدگر است. در تفکر هایدگر، تفکر تولید شدنی نیست. نزد همه اقوام شرقی و یونانیان باستان، حقیقت نوعی انکشاف بوده است. هایدگر توجه ما را به نقشی که یونانی ها برای حقیقت به کار می بردند معطوف می دارد: نامستوری و ناپوشیدگی. یونانیان در واقع این امر را نبود حجاب، انکشاف حجاب و مرتفع شدن حجاب می دانند. یعنی وقتی که چیزی به عرصه ناپوشیدگی و نامستوری می آید.

از کجا به عرصه ناپوشیدگی و نامستوری می آید؟ از پوشیدگی و مستوری. بنابراین باید در حقیقت مستوری تأمل کرد. هایدگر در رساله "شواهد اثر هنری"، برای پوشیدگی دو معنا ذکر می کند که از آن به پوشیدگی مضاعف یاد می کند. که حقیقت؛ برآمدن از این پوشیدگی مضاعف است. در نقدهای انگلیسی یک بخش از این پوشیدگی را به انطباق تعبیر می کنند.

به بیان دیگر، حقیقت که پوشیدگی ناپوشیدگی است، حقیقت وجود است. اینکه خود وجود و هستی چیست، هایدگر درباره آن بحثی نمی کند.

همه سخن هایدگر در مورد حقیقت، ناپوشیدگی و نامستوری است. آنچه که در این ناپوشیدگی به ظهور می رسد، خود هستی است. خود هستی است که ظهور کرده و به عرصه ناپوشیدگی می آید و با همین ظهور خودش مختفی می شود و در پرده خفا می رود. یعنی آن حجابی که هستی را مختفی کرده، خود ظهور هستی است.

این معنا در معارف اسلامی- عرفانی ما هم دیده می شود: "منزه است او که وجه او هیچ حجابی ندارد مگر ظهورش." یعنی ظهور او در عرصه روشنی و پدید آمدن اشیاء، خود موجب خفاءش می شود.

این پوشیدگیی است که هایدگر می گوید. از این معنا است که ناپوشیدگی حاصل می شود. به بیان دیگر هایدگر سخن از یک کشمکش، تنازع و ستیزی می کند که از آن به ستیزه اساسی و بنیادین میان ظهور و خفاء یاد می شود. میان مستوری و نامستوری. این نزاع و کشمکش در ذات حقیقت خانه دارد.

بنابراین تحقق حقیقت یعنی تحقق ستیز و کشمکش میان ظهور و خفاء که به ظهور و خفاء خود هستی باز می گردد.

التفات دارید که در این تلقی، خود هستی است که به ظهور می رسد و شأن آدمی در این ظهور، فرا می دهد.

آدمی دازاین است. معنای دازاین این است که به یک معنا، آدمی در کار نیست. همه چیز زاین (هستی) است. از ساحت «دا» در «زاین» که هستی است، تعبیر به آدمی می شود. پس آدمی به آن معنا که فاعل مختار و سوژه باشد، نیست.

روشنگاه هستی، آدمی است که خودِ هستی است. یعنی آدمی زاین است. منتهای دا، زاین است. عرصه روشنی، گشایشگاه و فتوح در تعبیر هایدگر، آدمی است.

پس آدمی در مقام فاعل و سوژه نیست. نسبت آدمی با هستی به تعبیری که در معارف ما هم آمده است، نسبت قابلی است نه نسبت فاعلی. یعنی قوامِ حقیقتِ وجود به آدمی نیست، بلکه به خود هستی است.

آدمی، آن عرصه گشوده و روشنگاه هستی است. اینجا آدمی فاعلیتی در ظهور حقیقت ندارد. همه هستی است که در ظهور است و به ندای هستی گوش می دهد. و به یک معنا ندای اوست. چون این آوا، آوای بی آوا است.

این آوای بی آوای هستی است که آدمی گوش می کند. در خاموش مطلق، در قبول مطلق، در عدمیت مطلق و آنجاست که آئینه هستی می شود.

این تلقی از حقیقت که با تلقی معارف ما از حقیقت تطابق کامل دارد، اکنون به تولیدِ حقیقت مبدل می شود. یعنی منِ انسان به عنوان فاعل مختار، خودم حقیقت را تولید کنم. اینجا ما در آستانه ورود به تفکر نیچه قرار داریم. و سپس تفکر فوکو.

حقیقت چگونه تولید می شود؟ نیچه در پاسخ به این پرسش که این جهان در نهایت از چه چیز نشأت می گیرد؛ خواست قدرت و اراده معطوف به قدرت را مطرح می کند. نکته اصلی این است که برای نیچه خواست قدرت، شأن مابعدالطبیعی و آنتولوژیک دارد. او می گوید این جهان خواست قدرت است و شما نیز خواست قدرتید.

به بیان دیگر، اگر اندکی به شوپنهاور التفات کنیم، درمی یابیم که برای او همه چیز مظهر حیات بوده و حیات شأن آنتولوژیک و تکوینی دارد. هر چه که هست حیات است. برای نیچه این حیات، اراده معطوف به قدرت است. پس اراده معطوف به قدرت شأن هستی شناسی دارد.

بشر کامل نیچه، عهده دار تلقی مفهوم درک هستی به عنوان اراده معطوف به قدرت است. یکی از کسانی که هستی را به عنوان اراده معطوف به قدرت دریافت و مناسبات قدرت را در همه شئون تاریخ و علوم و هنرو جامعه بررسی کرد، فوکو است. پس یکی از مصادیق سوپر من نیچه، فوکو است.

مطابق این تعریف، هر چه که هست، خواست قدرت است. هیچ چیز در عالم به هیچ جا سوق پیدا نمی کند مگر به واسطه قدرت و مگر در طلب قدرت.

همه موجودات و پدیدارها اعم از آب و باد و خاک و آتش، متوجه به قدرت اند. نزد نیچه، قدرت، وجه سیاسی و فردی ندارد، بلکه وجه آنتولوژیک و متافیزیکی دارد. علم هم در جهت قدرت است. علم آن چنان که می پندارد بیان بی طرفی از واقعیت نیست. بلکه صرفاً تفسیری از تفسیرهای ممکن در جهت خواست قدرت و گسترش حیات است. ما برای بقاء و گسترش حیات خودمان به چنین تفسیرهایی نیاز داشتیم.

پس آن را تولید کرده، پدید آوردیم. و اِلاّ از نظر او حقیقتی و عینیتی در کار نیست. فقط لایه های مختلف تفسیر وجود دارد.

به بیان نیچه، حقیقت، گونه ای خطاست که بدون آن نوعی خاص از موجود زنده یعنی انسان توان ادامه زیست نخواهد داشت. بنابراین اگر بنیان علوم بر قانون علیت است و اگر بنیاد تفکر بیشتر فلسفه ها بر منطق است؛ به نظر نیچه، اینها فقط افسانه های سودمندی اند که ما برای ادامه حیات و گسترش حیات آنها را تولید می کنیم. از این رو می گوید از نظر ما نادرستی یک حکم به هیچ وجه موجب رد آن نمی شود. باید دید آن حکم تا کجا پیش برنده و نگهدارنده زندگی و هستی ما است. ردِ حکم های نادرست، نفی زندگی است. دروغ را شرط زندگی شمردن، بی گمان ایستادن در برابر احساس های ارزشی رایج به طرزی خطرناک است و فلسفه ای که چنین خطری می کند تنها از این راه است که خود را در فراسوی نیک و بد قرار می دهد.

مجموعه این تفکرات و به خصوص نیچه است که مورد التفات فوکو قرار می گیرد و اکنون فوکو آنها را در حوزه علوم طبیعی، پزشکی، روان پزشکی، ادبیات، هنر و علوم اجتماعی اعمال می کند. این است که به تبعیت از نیچه می گوید:

حقیقت، صرفاً گفتمان هایی است که مومیایی شده اند. او مانند نیچه، عینیتِ (اُبژکتیویته) حقیقت را نفی کرده، کلیتِ عقل را زیر سؤال می برد. او در واقع تعبیرهای رایج از عقل و غیر عقل و معیارهای متعارف تشخیص درست از نادرست را تابعی از توابع قدرت می داند.

او معقتد است که با تولید حقیقت، ما بر خود و دیگران حکومت می کنیم.

با تفکر فوکو در حقیقت، تلقی جدیدی از مفاهیم عقلی و غیر عقلی بدست می آید. او معتقد است که در پرتو این تلقی به مفهومی جدید از جنون رسیده ایم.

هدف تبارشناسی فوکو آشکار کردن این است که ما چگونه با تولیدِ حقیقت بر خود و دیگران حکومت می کنیم. فوکو با تمرکز بر علوم انسانی، دست به تحلیل رابطه میان قدرت و حقیقت زد. او به این نتیجه رسید که نظام قدرت هم شرط تولید حقیقت درباره انسان و هم پیامد آن است.

ملاحظه می کنید که تلقی جدیدی از حقیقت ظهور می کند که با تلقی ما از حقیقت در معارفمان تناسب نداشته بلکه این تلقی با سوپرمن نیچه سازگاری دارد.

در واقع همه این سخنان مبشر این است که انسان جدیدی ظهور کرده که به تعبیر نیچه سوپرمن است.

متن حاضر سخنرانی دکتر محمدرضا ریخته گران استاد فلسفه دانشگاه تهران در همایش بررسی آراء و اندیشه های میشل فوکو است که با عنوان: بازگشت فوکو از هایدگر به نیچه یکشنبه ۲۹ مهر ۸۶ در تالار فردوسی دانشگاه تهران ایراد شد.

سخنران: محمد رضا - ریخته ‏گران

خبرنگار: سعید - بابایی