ابرکوه , شهری تاریخی

شهرستان ابرکوه با مساحت حدود ۶ هزار کیلومتر مربع در غرب استان یزد و در حد فاصل استان های اصفهان و فارس قرار گرفته است و دو بخش به نام های مرکزی و بهمن دارد

آفتاب: شهرستان ابرکوه با مساحت حدود ۶ هزار کیلومتر مربع در غرب استان یزد و در حد فاصل استان های اصفهان و فارس قرار گرفته است و دو بخش به نام های مرکزی و بهمن دارد. تاکنون ۱۱۴ اثر تاریخی در ابرکوه به ثبت آثار ملی رسیده است که در این بخش سه اثر تاریخی این شهر معرفی می شود:

● مسجد جامع:

این بنا در مرکز شهر ابرکوه واقع شده است و از مساجد دوره سلجوقی محسوب می شود . مسجد جامع ابرکوه جزء بناهای چهار ایوانی است و مانند بیشتر مساجد جامع دارای دهلیز، شبستان و محراب است.

بیشتر قسمت های آن از دوره سلجوقی است ولی قسمت هایی هم در آن سابقه کهن تری دارند از آن جمله می توان به شبستان گنبددار مسجد اشاره کرد. از ویژگی های مهم بنا دو محراب آن است که محراب اولیه همانند بناهای سلجوقی ساخته شده است و به منظور اصلاح محراب اولی محراب دومی نیز ساخته شده است این محراب قدری قبله سابق را اصلاح می کند. بنای یاد شده تحت شماره ۱۹۷ به ثبت آثار ملی رسیده است.

● خندق های سنگی:

خندق ها از طرح های سوق الجیشی و شیوه های دفاعی بسیار بدیع در ایجاد امنیت و از وسایل امنیتی دوران کهن بوده است. قدمت این خندق های سنگی با ارزش ابرکوه را به دوره ساسانی و قبل از آن نسبت داده اند که انسان ها را در مبارزه با سخت ترین سازه های سنگی به نـــام کنگلومرا(سنگ جوش) شگفت زده می کند. خندق‌های سنگی با وسایل ابتدایی در دل سنگ به طول صدها متر و به ضخامت ۶ متر حفر شده اند و بر خلاف خندق های طبیعی در زمره آثار منحصر به فرد بر جای مانده از دوران های کهن است که از اثر دستان هنرمند انسان های دوران گذشته است. برای حفاظت شهر در وهله اول در پشت حصار خندقی ایجاد کرده اند که پهنای آن در بیشتر جاها به ۲۰ متر می رسد .

● یخچال های خشتی:

یخچال ها با نقشه ای (پلانی) مدور و حجمی مخروطی شکل به صورت پله ای بنا شده اند . در زمان های گذشته یخچال ها مخصوص انبار کردن یخ بوده اند. ارتفاع این بناها اغلب حدود ۲۰ متر است سطح کف داخل بنا گودتر از سطح زمین های بیرونی ساخته شده است. یخچال ها دارای چهار بخش عمده، حوض بند، مخزن یخ ، دیوارهای سایه انداز و گنبد بزرگ روی مخزن هستند. از خصوصیات بارز این بنا طرح و فرم ساخت آن است. قدمت بعضی از یخچال ها به عهد قاجار می رسد و برخی دیگر را به دوران رونق جاده ابریشم و بعضی از آنها را به دوره عضدالدوله دیلمی (حکومت۳۳۸-۳۷۲ ق) نسبت می دهند. در نقاط مختلف شهرستان ابرکوه چهـار نمونه از این یخچال ها وجود دارد.

● یخچال ابرکوه به رسیدگی به‌موقع نیاز دارد

به اعتقاد برخی کارشناسان، تخلیه زباله‌ها در کنار بی‌مهری‌ها نسبت به یخچال خشتی ابرکوه سبب شده است این بنای قاجاری به مرور زمان، آسیب‌های زیادی ببیند.

یخچال واقع در ورودی شهر ابرکوه از جمله آثار بازمانده از دوره قاجار در این شهرستان است که با پلانی دایره‌ای‌شکل و حجمی مخروطی به‌صورت پله‌یی بنا شده است که قرار گرفتن این بنا در ورودی شهر، زمینه حضور گردشگران داخلی و خارجی را در کنار آن فراهم می‌کند، اما دیدن بنایی قاجاری با چهره‌ای کثیف چه لطفی دارد؟

یک پژوهشگر تاریخ و فرهنگ ایران در این‌باره می گوید: یخچال خشتی ابرکوه مورد بی‌مهری مسئولان فرهنگی قرار گرفته و همین بی‌توجهی باعث دست‌اندازی افراد ناآگاه به این اثر تاریخی و محوطه آن شده و آن را به جایگاهی برای جمع شدن زباله‌ها تبدیل کرده است.سیاوش آریا با اشاره به تجاوز به حریم درجه یک این بنای تاریخی، می گوید: اگر به‌موقع به این اثر تاریخی رسیدگی نشود، از بین می‌رود، چون سازه داخلی بنا روبه تخریب است.

او می افزاید: پیشنهاد می‌کنم با تغییر کاربری، بازسازی و بهسازی کارشناسی این اثر تاریخی، آن را به مکانی مانند موزه یا نمایشگاهی برای هنرمندان تبدیل کنیم تا علاوه بر حفظ این اثر، از آن استفاده بهینه شود.

شهرستان ابرکوه آثار تاریخی زیادی دارد که هر کدام ویژگی‌های خاص خود را دارند و قدمت برخی از آن‌ها به دوران قاجار و برخی دیگر به رونق جاده ابریشم می‌رسد. چهار نمونه مختلف از یخچال‌ها در این شهرستان وجود دارد که کار تولید و انبار یخ را انجام می‌دادند.

درباره معماری یخچال‌ها، سازندگان بنا به نکات مهمی مانند سرمای مناسب برای نگهداری یخ، نوع مصالح ساختمانی بنا، چگونگی تولید یخ و عایق‌کاری بنا توجه داشته‌اند و هر یخچال قسمت‌هایی مانند دیوارهای سایه‌انداز، حوضچه‌های تولید یخ و چاله بزرگ مخروطی‌شکل دارد که برفراز چاله، گنبد بزرگ خشتی بنا شده است. دیوار گنبد در پایین آن قطر زیادی دارد و هرچه به رأس نزدیک‌تر می‌شود، از قطر آن کاسته می‌شود. ورودی مخزن‌های یخ معمولا رو به شمال قرار داشته و به‌وسیله سطحی شیب‌دار، برای انتقال آسان یخ به حوضچه‌ها مرتبط می‌شده است.

همچنین این بناهای تاریخی اغلب دو ورودی داشتند که یکی در سمت شمال و دیگری در سمت جنوب بوده و در زمستان از در شمال و در تابستان از در جنوبی آن استفاده می‌شده است و فرد یخچال‌دار از این در، یخ را به مشتری تحویل می‌داد و وقتی از ورودی‌ها استفاده نمی‌شد، آن‌ها را با یک تیغه خشت و گل مسدود می‌کردند.

ارتفاع بلند یخچال‌ها هم برای ذوب نشدن یخ‌ها در روزهای گرم تابستان بوده است، چون گرما در ارتفاع بالاتری قرار می‌گیرد.