آسیب تصویرسازی کتاب های کودک و نوجوان

در کتاب های کودکان و نوجوانان, همواره تصویر و تصویرسازی جزئی جدایی ناپذیر از متن و نوشته است و بسیاری از کارشناسان, تصویرگری را همانند نویسندگی یک هنر مهم قلمداد می کنند و گاهی حتی اهمیت تصاویر در این گونه کتاب ها از متن بیشتر می نماید و در جذب مخاطب هم سهم پررنگ تری دارد

در کتاب‏های کودکان و نوجوانان، همواره تصویر و تصویرسازی جزئی‏ جدایی‌ناپذیر از متن و نوشته است و بسیاری از کارشناسان، تصویرگری را همانند نویسندگی یک هنر مهم قلمداد می‌کنند و گاهی حتی اهمیت تصاویر در این‏گونه کتاب‏ها از متن بیشتر می‌نماید و در جذب مخاطب هم سهم پررنگ‌تری دارد.

امروزه در بسیاری از جایزه‌های بزرگ حوزه ادبیات کودک و نوجوان مانند جایزه آسترید لیندگرن یا هانس کریستین اندرسن شاهد هستیم که تصویرسازی بخشی مهم از جوایز را شامل می‌شود و به همراه نویسنده و مولف سال، تصویرگر برگزیده هم معرفی می‌شود.

هفته گذشته در همین رابطه نشست «تصویرگری خوب برای کودکان و نوجوانان» با حضور فرشید مثقالی که بتازگی نامزد جایزه جهانی اندرسن هم معرفی شده است، در سرای اهل قلم برپا شد.

در این نشست همچنین جمال‌الدین اکرمی، شاعر و تصویرگر پیشکسوت کتاب‌های کودک و نوجوان هم حضور داشت که در ادامه گزارشی کوتاه و گزیده از این نشست که دربرگیرنده مباحث علمی و کاربردی است را می‌خوانید.

● تناسب سنی اثر و مخاطب

فرشید مثقالی: زمانی که صحبت از تصویرگری «خوب» می‌شود این خوب، در نگاه افراد مختلف تعابیر گوناگونی دارد و مولفه‌هایی که در ذهن مردم شکل می‌گیرد هم با یکدیگر متفاوت است، اما به نظر من می‌توان به طور کلی گفت که تصویرگری خوب حداقل تصویرگری است که با مخاطب یعنی کودک ارتباط برقرار کند و او را به سمت کتاب جذب کند.

در حال حاضر در ایران معیارهای شکلی، فرمی و نوآوری‌ها معیار اصلی قضاوت درباره خوبی و بدی یک تصویرگری کتاب کودک مورد توجه قرار می‌گیرد و به نوعی می‌توان گفت کلیت فرمالیستی بر تصویرگری حاکم است که همین باعث شده است تناسب سنی اثر و مخاطب و ارتباط متن و تصویر تا حدودی از هم گسسته شود.

این اتفاق در حالی است که مخاطب ما یعنی کودک و نوجوان بیشتر به دنبال سادگی در برقراری با تصویر بوده و برای این کار اصلا مهم نیست که ما چقدر دانش و توانایی در مکاتب مختلف داریم؛ بلکه ما باید خودمان را به دانش مخاطب نزدیک کنیم.

متاسفانه یکی از آفت‌های تصویرگری کتاب‌های کودک و نوجوان در روزگار ما نادیده‌گرفتن خود کودک و توانایی‌های ذهنی و ادراکی اوست و معمولا جادوی شکل، طرح و رنگ آنچنان ما را به خود مشغول می‌کند که فکر نمی‌کنیم برای چه کسی کار می‌کنیم.

امروزه در تمام دنیا تصویرگری را تصویرگری خوب و مناسب می‌داند که فارغ از جنبه‌های فرمی و شکلی گروه سنی مخاطب را در نظر گرفته باشد و زبان تصویری مناسب آن گروه سنی را اتخاذ کرده باشد، به عنوان مثال تصویرگری برای مخاطبان گره سنی سه تا شش سال که توانایی ذهنی‌شان محدودتر است، با تصویرسازی برای کودکان دبستانی یا نوجوانان قطعا متفاوت است؛ در تصویرگری برای این گروه سنی مهم نیست که چقدر ریزه‌کاری می‌شود، چون این‌دسته از مخاطبان تنها کلیات را درک می‌کنند.

از دیگر مولفه‌های یک تصویرگری خوب می‌توان به «ارتباط متن با تصویر» اشاره کرد؛ چراکه به طور کلی علت وجود تصویر در کتاب، کامل‌کردن متن است.

البته تصویرسازی تزئینی مانند انواع مینیاتور و تذهیب هم وجود دارد که برای غنای کتاب به کار می‌رود، ولی در کتاب کودک علتی برای استفاده از تصویرگری به‌جز ملموس‌کردن نوشته و پرکردن فضاهای خالی متن وجود ندارد؛ فضاهایی که متن نتوانسته یا نخواسته به آن بپردازد.

● کم بودن منتقدان

جمال‌الدین اکرمی: امروزه دیدگاه‌های متفاوتی درباره تصویرگری کتاب‌های کودک و نوجوان وجود دارد. به عنوان مثال وارژا لاواته، رئیسی معتقد است؛ ما نباید کتاب‌های کودک را تصویرگری کنیم و به این وسیله باعث محدودکردن ذهنیت و تخیل کودک ‌شویم، اما برخی دیگر از تصویرگران مدرن کتاب‌های کودک نیز معتقدند ما تصویرگری می‌کنیم و کاری نداریم که مخاطب کودک آن را می‌فهمد یا نه!

در صحبت‌های آقای مثقالی نکاتی مطرح شد، اما گاهی در کارهای خود ایشان هم می‌بینیم که چندان پایبند به سن کودک نیستند، اما فکر می‌کنم بتوان گفت زیبایی، یکی از مهم‌ترین معیارهای تصویرگری خوب است و این زیبایی شامل فرم، ترکیب‌بندی و رنگ می‌شود، البته عواملی مانند ارتباط با مخاطب و تناسب اثر با گروه سنی هم وجود دارد که من به اندازه آقای مثقالی، تاکیدی بر آنها ندارم و فکر می‌کنم با توجه به چندگانگی درک کودک در سنین مختلف باید در آن تجدیدنظر شود.

من معتقدم ضمن این‌که استاندارد تصویرگری خوب با توجه به زمان و مکان متفاوت است، اما در یک تصویرگری، اصول زیبایی‌شناسی باید حفظ شود و تصویر خوب باید حرفی اضافه‌تر از متن داشته باشد.

یکی از مهم‌ترین ضعف‌های تصویرگری ایران در روزگار ما کم‌تعدادبودن منتقدان تصویرگری است؛ در کنار تصویرگر خوب باید منتقد خوب هم وجود داشته باشد، اما در حال حاضر جامعه ۴۰۰۰ نفری تصویرگران ایرانی حتی چهار منتقد حرفه‌ای هم ندارد.

بامداد محمدی