مصرف غیر اخلاقی سیگار

برخی آمار و گزارش های جدید در جامعه ما حكایت از شیوع مصرف سیگار در بین زنان و دختران جوان دارد این روند جدید به ویژه با تبلیغ سیگارهای لایت یا ملایم, شدت بیشتری به خود گرفته است اما روندی كه به تازگی در كشور ما سر به گشودن آغاز كرده, سال هاست در غرب تجربه شده و نتایج زیان بار آن اكنون موضوع طرح و برنامه های دولت ها و انجمن های مردم نهاد برای كنترل مصرف دخانیات در این كشورهاست

برخی آمار و گزارش‌های جدید در جامعه ما حكایت از شیوع مصرف سیگار در بین زنان و دختران جوان دارد.این روند جدید به‌ویژه با تبلیغ سیگارهای لایت یا ملایم، شدت بیشتری به خود گرفته است. اما روندی كه به‌تازگی در كشور ما سر به گشودن آغاز كرده، سال‌هاست در غرب تجربه شده و نتایج زیان‌بار آن اكنون موضوع طرح و برنامه‌های دولت‌ها و انجمن‌های مردم‌نهاد برای كنترل مصرف دخانیات در این كشورهاست. در مقاله زیر كه از سوی «انجمن ارتقای سلامت و شیوه زندگی سالم» تدوین شده، تجربه مصرف سیگار در بین زنان غربی مرور شده است.

□□□

وقتی كه «لولا مونتز» -زن افسونگر آمریكایی‌تبار زاده ایرلند- در سال۱۸۵۱ اجازه داد تا در استودیویی در «بوستون» عكسش را بگیرند، نه او و نه هیچ‌كس دیگر نمی‌توانست پیش‌بینی كند كه در آینده، سیگار به یك سمبل ارزش به عنوان نشانی از «رهایی زنان و توسعه» تبدیل شود؛ توسعه فاجعه‌آمیزی كه امروزه ما را با اپیدمی سیگار در زنان، به عنوان موج دیگری از اپیدمی سیگار مواجه كرده است.

اگر هم به خاطر سیگاری كه به طور تأثیرگذاری در سیاهی دستكش وی می‌درخشید، نبود، به خاطر لباس و مدل‌ موهایی كه در عكس به خود گرفته بود، لولا مونتز می‌توانست به عنوان یك زن نجیب‌زاده مطرح شود. در این عكس، از سیگار كه مركز توجه آن است، بسان ابزاری محرك استفاده شده بود.

در سال۱۸۵۱، زنان سیگار نمی‌كشیدند و این عقیده كه زنان و دختران می‌توانستند سیگار را تجربه كنند، از نظر افكار عمومی كاملاً مطرود بود. حقیقت این بود كه در شمال آمریكا و اروپا، استفاده از سیگار توسط زنان، به میزان زیادی با ضعف اخلاقی در ارتباط بود. در قرن هفدهم، نقاشان آلمانی از سیگار و دخانیات برای به‌تصویر‌كشیدن آدم‌های ابله استفاده می‌كردند. در این نقاشی‌ها تنها زنانی را در حال كشیدن سیگار به تصویر درمی‌آوردند كه بدكاره ‌بودند. در قرن نوزدهم نیز به زنان سیگاری به چشم افراد منحط نگاه می‌كردند؛ به طوری كه استعمال سیگار را به عنوان نمادی از بدكارگی در نظر می‌گرفتند.

تنها افراد شورشی و روشنفكران برهمیایی نظیر «جورج ساندز» جرأت مبارزه با این آداب و رسوم اجتماعی را به خود می‌دادند. این لكه ننگی كه منتسب به زنان سیگاری بود، خیلی شایع و قدرتمند بود؛ به طوری كه در سال۱۹۰۸، در نیویورك زنی را به جرم كشیدن سیگار دستگیر كردند. در همین زمینه، در سال۱۹۲۱ لایحه‌ای را به كنگره ایالات متحده تسلیم كردند كه به موجب آن، سیگاركشیدن زنان در منطقه كلمبیا ممنوع اعلام شد.

بنابراین جالب توجه است كه به فاصله ۵۰سال از تولید انبوه سیگار، استعمال سیگار در میان زنان آمریكای شمالی و شمال اروپا از نظر اجتماعی به امری قابل قبول و حتی محبوب تبدیل شده است! این امر از یك طرف به تغییرات بنیادی در موقعیت اجتماعی و اقتصادی زنان در طی این مدت مربوط می‌شود و از طرف دیگر به روش سرمایه‌گذاری صنعت دخانیات در زمینه تغییر نگرش‌های اجتماعی نسبت به زنان مربوط می‌شود كه این كار را با تبلیغ سیگار به عنوان سمبلی از رهایی زنان به عبارت دیگر «مشعل آزادی» انجام داده است. این شعار هنوز هم توسط صنعت دخانیات در تمام دنیا تبلیغ می‌شود؛ به خصوص در كشورهایی كه اخیراً تغییرات اجتماعی سریعی در آنها روی داده و یا در حال حاضر روی می‌دهد.

پیشرفتی كه در تولید انبوه سیگار در قرن نوزدهم صورت گرفت، تأثیر شگرفی بر مصرف سیگار و جایگاه اجتماعی دخانیات گذاشت. در مقایسه با روش‌های سنتی مصرف سیگار، استفاده از سیگارهای جدید آسان‌تر و بسیار ارزان‌ بود اما با وجود این‌كه در اواخر قرن، استفاده از سیگار می‌رفت كه در میان مردان شایع‌تر شود، هنوز مخالفت‌های چشمگیری نسبت به سیگار وجود داشت و به كشیدن سیگار بسان عادت زشتی نگاه می‌كردند كه آلوده‌كننده هر دو گروه مردان و زنان بود.

در همین زمان در ایالات متحده و كانادا، گروه‌هایی از زنان نقش مهمی در جنبش‌های ضدسیگار بازی كردند لیكن شركت‌های دخانیات با به‌كارگیری شیوه‌های جدید بازاریابی كه آنها را در گسترش تبلیغاتشان یاری می‌كرد، به همین جنبش‌ها نیز پاسخ دادند.

شواهد بسیار كمی در این زمینه وجود دارد كه در آن زمان كمپانی‌های دخانیات به میزان چشم‌گیری زنان را به طور مستقیم مورد هدف قرار داده باشند یا با ننگ اجتماعی بزرگ توأم با سیگاركشیدن زنان، به مبارزه برخاسته باشند.

ثابت شده است كه جنگ جهانی اول آغاز گسترش مصرف سیگار در میان زنان است. در طول این جنگ، اكثر زنان نه‌تنها شغل‌های «مردانه‌»‌ای را تقبل كردند بلكه شروع به پوشیدن شلوار، ورزش‌كردن، كوتاه‌‌كردن موها و مصرف سیگار كردند. متعاقب این امر، نگرش‌ها نسبت به سیگاركشیدن زنان تغییر كرد و زنان بیشتر و بیشتر شروع به استعمال سیگار كردند كه برای آنها حكم سلاحی را داشت كه در جهت مبارزات پیش‌رونده خود با عقاید سنتی موجود در مورد رفتار زنان، به كار می‌گرفتند.

در آرایشگاه‌ها و آسایشگاه‌ها، اكثر زنان به دنبال یك نفر بودند كه مشتاق به از میان برداشتن محدودیت‌های جاافتاده رسوم اجتماعی باشد و با آنها هم‌سیگار شود. به‌زودی سیگار به سمبلی از نقش‌ها و توقعات جدیدی در زمینه رفتار زنان تبدیل گردید. اما سؤالی كه مطرح می‌شود این است كه اگر كمپانی‌های دخانیات در دهه۱۹۲۰ و دهه۱۹۳۰ از فرصت استفاده نمی‌كردند و از عقاید آزادی‌خواهانه و قدرت‌طلبانه زنان و ارزش‌‌های دیگری كه برای زنان مهم بود، در جهت ایجاد یك بازار فروش برای سیگار، سوءاستفاده نمی‌كردند، آیا در آن صورت باز هم كشیدن سیگار در میان زنان به همان میزانی كه شایع شد،

می‌توانست رونق پیدا كند؟ این شركت‌ها به‌خصوص نیاز به خلق تصویرها و معنی‌های جدیدی برای سیگاركشیدن زنان داشتند تا بتوانند به ارتباطی كه در اذهان مردم در رابطه با كشیدن سیگار و اخلاق و رفتارهای جنسی وجود داشت، غلبه نمایند. آنها مجبور بودند كه سیگاركشیدن را نه تنها امری قابل احترام، بلكه رفتاری اجتماعی، شیك، مد روز و زنانه جلوه بدهند و بدین ترتیب یك جایگاه جدید برای آن تعریف كنند. هدف نهایی شركت‌ها این بود كه بازار فروش را به طور بالقوه دو برابر كنند؛ به طوری كه در سال۱۹۲۸ هیل -رئیس دخانیات آمریكا- این موضوع را چنین توصیف كرد: «فروش سیگار به زنان، مثل كشف معدن جدیدی از طلا، درست در حیاط خانه خودمان است».

رئیس دخانیات آمریكا متوجه شد كه فروش سیگار به زنان، یك راه بدون چربی برای از بین بردن گرسنگی می‌باشد. فعالیت تبلیغاتی «لاكی استرایك» در سال۱۹۲۵ با این مضمون كه «تناسب اندام یا شیرینی» یكی از اولین فعالیت‌های تبلیغاتی رسانه‌ای بود كه زنان را مورد هدف قرار داده بود.

این پیام به شدت موثر واقع شد به طوری كه سهم فروش لاكی استرایك را تا بیش از ۲۰۰درصد افزایش داد. به كمك «ادوارد بارنیز»- پدر روابط عمومی- دخانیات آمریكا به مدت دو سال، لاكی استرایك را به پرفروش‌ترین مارك سیگار تبدیل كرد.

یك عنصر مهم دیگر در فعالیت تبلیغاتی این شركت در راستای تغییر دادن تصویر سیگار كشیدن در اذهان عمومی، عبارت بود از مبارزه با تحریم اجتماعی موجود بر علیه سیگار كشیدن زنان در ملأ عام در سال ۱۹۲۹. یك كار بسیار تبلیغی در مراسم رژه «استرساندی» (یكشنبه شرقی) در نیویورك صورت گرفت كه طی آن، دخانیات با عظمت آمریكا تعدادی زن جوان را اجیر كرد تا به همراه استعمال «مشعل آزادی» خود یعنی سیگار لاكی استرایك، در حالی كه به سمت پایین خیابان پنجاهم حركت می‌كردند، علیه نابرابری‌های اعمال شده در مورد زنان اعتراض كنند.

این حركت بیشتر روزنامه‌ها را تحت پوشش قرار داد و بنای یك مذاكره كشوری را پایه‌ریزی كرد. به طوری كه برنایز بعد از مدتها در این رابطه گفت: «من آموختم كه می‌توان رسوم كهنه و قدیمی را بوسیله جذب شدیدی كه توسط شبكه‌های رسانه‌ای تبلیغ می‌شود، در هم شكست.»

كمپانی‌های دخانیات همچنین نیازمند آن بودند كه زنان در موقع سیگار كشیدن در ملأ عام احساس راحتی بكنند و خطراتی از قبیل مسخره شدن آنها را تهدید نكند. از جمله این اقدامات تمسخر‌آمیز می‌توان به این گفته یك مدیر هتل در سال ۱۹۱۹ خطاب به خبرنگار نیویورك تایمز اشاره كرد كه گفته بود «زنان واقعا بلد نیستند كه چطور سیگارهایشان را درست در دستشان بگیرند. در واقع آنها خیلی ناشیانه عمل می‌كنند.»

كمپانی‌های دخانیات این مشكل را نیز تا حدودی با به كار گرفتن تصاویر زنان سیگار به دست در آگهی‌های تبلیغاتی سیگار برطرف كرده و از طرف دیگر با كسب اطمینان از اینكه ستاره‌های سینمایی هالیوود كاملاً از بابت سیگار تامین هستند و نیز اغلب با پرداخت مبالغی به آنها، توافق آنها را در زمینه آگهی‌های تبلیغاتی جلب كردند.

«فلیپ موریس» حتی پا را فراتر نهاده و یك سخنرانی سیار در ایالات متحده درباره ارائه درس‌هایی در زمینه سیگار كشیدن برای زنان ترتیب داد. به طوری كه به فاصله ۲۰ سال از شروع هدف قراردادن زنان، بیش از نصف زنان جوان (۳۵ – ۱۶ساله) انگلیس، سیگاری شدند.

از زمان شروع به هدف قرار دادن زنان در آمریكای شمالی و شمال اروپا در دهه ۲۰ و ۳۰میلادی، شیوه‌های بازاریابی صنعت دخانیات را بسیار پیچیده‌تر كرده‌اند تا با خلق شعارهای تبلیغاتی متنوع و تولید محصولات و مارك‌های متنوع و گسترده برای محصولات خود در قسمت‌های مختلف بازار فروش زنان، گیرایی و جذابیت بدست آورند. همانطور كه «لورین گریوز» گفته است، چنین شعارهای تبلیغاتی برای بازاریابی كمتری در میزان استعمال ملاحظه شد. علاوه بر این در طول همین دوره، رغبت به ترك سیگار در سنین ۲۵– ۱۲ سال، از ۶۲ درصد به ۴۲درصد كاهش پیدا كرد.

در اغلب كشورهای جهان، به ویژه در كشورهای كمتر توسعه یافته، عوامل فرهنگی و اقتصادی مانع از آلوده شدن وسیع زنان به سیگار شده است. اما در كشورهایی از اروپا كه پیشرفت‌هایی در موقعیت اجتماعی، اقتصادی و آموزشی زنان در حال وقوع است، با تبلیغ انواع سیگار به عنوان مجوز آزادی و سمبل رهایی، استقلال و موفقیت، شروع به هدف قرار دادن زنان كرده‌اند.

در سال ۱۹۹۰، در سرمقاله‌ای در مجله «توباكو ریپورتر» (گزارشگر دخانیات) این مضمون آمد كه «زنان در حال كسب استقلال هستند و در نتیجه سبك‌های سنتی زندگی را دیگر در پیش نمی‌گیرند و سیگار را می‌توان یكی از آزادی‌های تازه كسب شده آنها به حساب آورد.» در واقع این سرمقاله به فرصت‌های رشدی اشاره كرده كه برای زنان مطرح است. اخیراً سرمقاله دیگری در همین نشریه به خوانندگان خود تاكید كرده كه در جست‌وجوی جنبه‌های مثبت آسیا باشند؛ جایی كه در میان سیر طبیعی سایر موضوعات، «پذیرش رو به ‌رشد سیگاركشیدن زنان، به خلق نیازهای جدید می‌انجامد.»

بدین ترتیب ملاحظه می‌كنیم كه در ژاپن، تبلیغات مربوط به سیگار «ویرجینیا اسلیمز» به زنان اصرار می‌كند كه «خودتان باشید» و به زنان هنگ‌كنگی می‌گوید «به راه خودتان باشید» و در همین زمان تبلیغات «سیگار كاپری» زنان را تشویق كرده كه طبق نظر خود عمل نمایند.

در ژاپن همچنین، آگهی‌های تبلیغاتی مربوط به سیگار كاپری، الگوی زن اروپایی را تحت عنوان «زندگی واقعی» بسان یك طراح لباس مطرح كرد و چنین تبلیغ كرد «لباسی كه من طراحی می‌كنم نمایانگر راهی است كه خودم در زندگی انتخاب كرده‌ام» و ویرجینیا اسلیمز نیز در تبلیغ خود در یك پوستر سیگار، یك بازیكن راگبی مرد و یك بازیكن زن را در كنار هم به تصویر كشید.» یك بررسی كه اخیراً وزارت بهداشت و رفاه ژاپن انجام داده نشان داد كه مصرف سیگار در میان زنان ۲۰ تا ۲۹ ساله در فاصله سالهای ۱۹۸۶ تا ۱۹۹۹ بیش از دو برابر شده و از ۵/۱۰درصد به ۲/۳۲ درصد افزایش یافته است(سازمان بهداشت جهانی، ارتباطات شخصی، ۱۹۹۹)

● زنان، دومین موج همه‌گیری مصرف سیگار

طبق برآورد سازمان بهداشت جهانی، تعداد زنان سیگاری در میان نسل بعدی تقریباً سه برابر خواهد شد و از مرز ۵۰۰ میلیون نفر خواهد گذشت (WHO، ارتباطات شخصی، ۱۹۹۹). از این تعداد، بیش از ۲۰۰ میلیون نفرشان بر اثر مرگ زودرس ناشی از بیماری‌های وابسته به سیگار، قربانی خواهند شد.

بیشترین افزایش در مصرف سیگار توسط زنان، در كشورهای كمتر توسعه یافته روی خواهد داد و از حدود ۷ درصد در حال حاضر به ۲۰ درصد در سال ۲۰۲۵ افزایش خواهد یافت. در اروپا، كه در اغلب كشورهای آن میزان مصرف سیگار در دخترها بیشتر از پسرهاست، شكاف بین میزان‌های سیگار در مردان و زنان به كاهش خود ادامه خواهد داد. حتی احتمال دارد در برخی از كشورها میزان مصرف سیگار در زنان، گوی سبقت را از دست مردان برباید. همچنان كه اخیراً در كشور سوئد این وضع پیش آمده است.

جهت غلبه بر این موج دوم همه‌گیری دخانیات، اساسی‌ترین نیازها، اجرای ممنوعیت‌های جامع در زمینه تبلیغ و فروش دخانیات در تمام دنیاست. همچنین در همه سطوح نیاز به اطلاع‌رسانی در زمینه اینكه مصرف دخانیات توسط زنان یك معضل بزرگ علیه بهداشت و سلامتی است و نیز نیاز به رسیدن به یك توافق كشوری و بین‌المللی در رابطه با این موضوع، احساس می‌شود.

حمایت از زنانی كه هدف برنامه‌های كنترل دخانیات هستند، از طریق دخالت دادن آنها، یك امر حیاتی در رسیدن به موفقیت در این برنامه‌هاست. كار كردن با سازمان‌های مربوط به زنان كه تاكنون علاقه كمتری به این موضوع نشان داده‌اند و دخالت دادن آنها در این زمینه، نیاز ویژه‌ای است كه احساس می‌شود.

میركبیر موسویان پور-حمیده سرمست