احساسات زنانه مفهومی بر ساخته در بازنمایی تفاوت های جنسیتی

آن چه كه طی آشنایی با مراحل «شناخت» در انسان می آموزیم این است كه ارگانیسم او در مقابل ادراكات و تصویرهای ذهنی واكنش نشان می دهد واكنشی كه به آن «عاطفه» یا «احساس» گفته می شود

آن‌چه كه طی آشنایی با مراحل «شناخت» در انسان می‌آموزیم این است كه ارگانیسم او در مقابل ادراكات و تصویرهای ذهنی واكنش نشان می‌دهد. واكنشی كه به آن «عاطفه» یا «احساس» گفته می‌شود. «شناخت» پس از ایجاد این واكنش به دست می‌آید؛ چرا كه حاصل تصادم ارگانیسم با محیط است. پس از طی این مراحل است كه انسان هویتی پیدا می‌كند كه ناشی از تجربیات شخصی اوست.

در این‌جا هدف از بررسی مراحل شناخت این نیست كه به باور دو‌‌گانه‌انگاری عوامل بیرونی با واكنش‌های درونی برسیم. تجربه روز‌مره هر انسانی به او نشان می‌دهد كه احساس و ادراك هرگز دو چیز مجزا نیستند و در دو مجرای جداگانه حركت نمی‌كنند. به‌طوری كه می‌دانیم حتا دانشمندان فارغ از احساسات درونی خود دست به تجربه علمی نمی‌زنند؛ همان‌طور ‌كه هیچ هنرمندی فارغ از ادراكات خود از پیرامون، و بدون داشتن دركی عمیق نسبت به محیط خود نمی‌تواند دست به آفرینش هنری بزند.

از این مقدمه می‌رسیم به اصطلاحی عامیانه و بسیار رایج كه در درونی‌ترین قسمت‌های ذهن جامعه ما رسوخ كرده و آن «احساسات زنانه» است. و به عبارت دیگر گفته می‌شود: «زن موجودی احساساتی است.»

مفاهیم متعددی كه از این اصطلاح برداشت می‌شود منجر به ایجاد قوانین نانوشته‌ای در زندگی اجتماعی ما شده و در جزء‌جزء مسایل آن اثر می‌گذارد. این تاثیرگذاری تا بدان حد است كه پای نیمی از جمعیت انسانی ما را در وارد شدن به بسیاری از عرصه‌ها سست کرده و انگیزه‌های آنها در تجربه فضاهایی كه طبق این برداشت‌ها در تضاد با این خصلت قرار می‌گیرند را از بین می‌برد. برداشت‌های به دست آمده از این اصطلاح، چنان بدیهی‌ به‌نظر می‌رسند كه هرگز تلاشی برای شفاف‌ كردن آنها صورت نمی‌گیرد. «احساسات زنانه» عبارتی است كه توانسته بسیاری از قوانین آمره‌ای كه طی سالیان متمادی با تفاوت‌گذاری‌های جنسیتی، موجب سلب حقوق انسانی زن شده را توجیه كند و به عنوان یك عامل تاثیر‌گذار و بدیهی در تدوین این قوانین، آنها را به اذهان جامعه بقبولاند.

در این‌جا آن‌چه اهمیت پیدا می‌كند مفهوم و مدلول‌‌های این عبارت نیست. این عبارت ممكن است به چندین احساس ناب بشری از قبیل «ترحم و شفقت و دلسوزی» یا «گذشت و اجتناب از سخت‌گیری» اطلاق شود، اما چیزی كه اهمیت دارد برداشت‌ها و نتیجه‌گیری‌هایی است كه از انتساب این صفت ناشی می‌شود و عقل و درایت و مدیریت و قدرت تصمیم‌گیری و قضاوت عادلانه‌ زن را مورد تردید و گاه مورد انكار قرار می‌دهد. حتا در مقالاتی كه به قلم زن‌ها نوشته می‌شود می‌توانیم ناظر بر صحه گذاشتن خود آنها بر برداشت‌های ناشی از این اصطلاح گنگ اما به ظاهر بدیهی باشیم. چرا‌كه هر‌چند زن‌ها در مواجهه با تبعیضات علنی واكنش نشان می‌دهند، اما اغلب از گذاشتن علامت سوال در مقابل بسیاری از عبارات و اصطلاحات نهادینه شده باز‌می‌مانند. حال ما برخلاف این عادت همیشگی، یك علامت سوال در مقابل این اصطلاح خاص و مهم می‌گذاریم. به این شكل: «احساسات زنانه»؟ و نقطه مقابل این اصطلاح را هم می‌نویسیم و مقابل آن هم علامت سوال می‌گذاریم به این شكل: «احساسات مردانه»؟

مرحله اصلی بررسی ما زمانی خواهد بود كه بر خلاف عادت همیشگی به شكل عمقی به احساسات انتسابی دو گروه جنسیتی بپردازیم و تاثیر آن‌ احساساتی كه «مردانه» و «زنانه» قلمداد می‌شوند را روی «قدرت تعقل»، «منطق»، «درایت» و «حفظ عدالت و بی‌طرفی» بسنجیم.

در این‌جا می‌توانیم طوماری از انواع احساسات بشری را بیاوریم و از خود بپرسیم كه كدام یك بیشتر به زن‌ها و كدام بیشتر به مردها نسبت داده شده‌: «خشم»، «غضب»، «عصیان»، «تعصب»، «غیرت»، «لذت»، «بیم»، «ترس»، «حسادت»، «رنج»، «اندوه»، «حسرت»، «مهربانی و شفقت»، «ترحم» و بسیاری از احساسات تعریف شده و نشده دیگر. به نظر می‌رسد احساساتی كه نشانی از «قدرت» و «اقتدار و توان‌مندی» دارند مردانه تلقی شده و احساساتی كه نشان‌دهنده رفتاری«منفعلانه» و «ناشی از ضعف» هستند به زن نسبت داده شده ‌است. اما هدف ما در این بررسی رد یا تایید این انتساب احساسات به دو گروه جنسیتی نخواهد بود. بلكه می‌خواهیم تفاوت این دو گروه از احساسات را در میزان تاثیر آنها روی تعقل بشری بسنجیم.

ما در این بررسی در‌می‌یابیم كه «حسادت، اندوه و حسرت، مهربانی و شفقت زنانه» در مقابل «عقل و منطق و درایت و عدالت مردانه» قرار می‌گیرد اما «خشم و غضب، غیرت و تعصب، لذت‌جویی مردانه» در مقابل «عقل و تدبیر و درایت زنانه» قرار نمی‌گیرد. در این‌جا نیازی به شرح و بسط این واقعیت آشكار نمی‌بینم كه «خشم، غضب، غیرت و تعصب و حس انتقام‌جویی» در هر انسانی او را به مرز جنون یعنی فقدان عقل نزدیك می‌كند. ما می‌دانیم كه اغلب جرایم و جنایات، اغلب حوادث ناشی از اشتباهات رانندگی، بسیاری از آرای نا‌‌عادلانه قضات و بخش عمده‌ای از سیاست‌های غلط مدیران در تصمیم‌گیری‌های كلان، تحت غلبه چنین احساساتی كه «مردانه‌» تلقی شده‌اند، صورت می‌گیرد. اما نسبت دادن هیچ‌كدام از این «احساسات»، عقل و درایت مرد را مورد تردید قرار نداده و باور افراد به عدالت او را خدشه‌دار نمی‌كند. هرگز به او گفته نمی‌شود كه چون دارای احساسات متضاد با عقل است پس نباید در مقام قضاوت قرار بگیرد. بلكه آنها بدون نگرانی از انتساب عنوان: «مرد موجودی احساساتی است»، این احساسات قوی را در خود آزاد می‌گذارند و حتا در ابراز آن اغراق می‌كنند. آنها از زیر سوال رفتن قوای تعقل‌شان از طرف جامعه هیچ بیمی ندارند. آنها موجوداتی احساساتی تلقی نمی‌شوند، هر‌چند كه تمامی مرزهای منطق و تعقل را زیر پا گذاشته و دست به اعمال جنون‌آمیز بزنند.

در مقابل، زن‌هایی كه قصد حضور پر‌رنگ در جامعه را دارند، سعی می‌كنند هر چه بیشتر از احساساتی كه به آنها نسبت داده شده دوری كنند؛ چرا كه همین احساسات منتسبه، آنها را از بسیاری از حقوق مسلم‌شان محروم می‌کند. اما این‌كه این سفسطه از چه زمانی و چگونه داخل فرهنگ ما شده بحث جداگانه‌ای می‌طلبد. در همین خصوصیات منفعلانه‌ای كه به زن نسبت داده شده، تناقضاتی آشكار با تفسیر اسطوره‌ای و تاریخی از وجوه شخصیتی زن دیده می‌شود. در آن اسطوره‌ها، زن به عنوان موجودی فعال با صفاتی شیطانی معرفی شده كه با توطئه‌چینی و مكر خود قصد دارد مرد را از حركت در مسیر تعقل و درستی باز بدارد.

در یك نتیجه‌گیری كلی می‌توان گفت كه در شرایط كنونی اصرار بر نسبت دادن برخی احساسات به یك جنسیت و برداشت‌های خاص از این انتساب نمی‌تواند عملی كاملا ناآگاهانه و تابعی از آموخته‌های پیشین به حساب بیاید. ما شاهد هستیم برخی در جایگاه سنتی خود تن دادن به حدی از تغییر كه در عرصه زبانی هم منجر به پذیرش تحولات بنیادین شود را نمی‌پذیرند. عرصه زبانی‌ای كه خود از تعیین‌كننده‌ترین عرصه‌های زندگی بشری است و می‌رود تا دایره واژگانی و تركیبات خود را از بازنمایی تفاوت‌های جنسیتی بری كند.

مهری جعفری