شرح امید و دلواپسی

آیت الله هاشمی رفسنجانی و روایت تاریخ انقلاب

مقدمه یی غیرمرتبط با متن؛ سفارش این یادداشت را دوست و همکار پیگیر و جست وجوگرم کیوان مهرگان که دستی هم در ادبیات و شعر دارد و از آن سو سری جدی و پرشور در روزنامه نگاری حوزه سیاست، دو هفته قبل به من داد و من هم برایش ای میل کردم. گفت کتاب شعری هم انتشار داده که به چاپ دوم رسیده و قرار بود بفرستد که در جایی معرفی اش کنم و نظرم را هم بگویم. اگرچه گفتم من تخصصی در نقد شعر ندارم اما به عنوان یک خواننده عادی می توانم نظرم را بگویم. چند روز بعد تماس گرفت و گفت کتاب را آوردم اما یکی از دوستان روزنامه از وی کش رفت. سخن کوتاه، زمانه مهلت نداد تا وی کتاب شعرش را بفرستد و از دیگر سو این نوشته را به حروفچینی بسپارد. به زندان افتاد، همانند دیگر دوستان روزنامه نگارمان.

امید که این ایام ختم به خیر شود و خداوند رحمان و رحیم آب لطفی بر این همه فضای خشونت بار بیفشاند و این دوستان نیز هرچه سریع تر به آغوش خانواده و فرزندان شان بازگردند.

▪ اول- ارائه تحلیلی دقیق و همه جانبه از یک موضوع، نیازمند توصیف دقیق و همه جانبه آن موضوع است. نگارش تاریخ عمومی از ایران و به ویژه انقلاب ایران (قبل و پس از انقلاب) هم فارغ از چنین نگاهی نیست.

مورخ باید اسناد و مدارک و روایت های اشخاص از یک پدیده را گردآوری کند و سپس درباره هر رخداد به تحلیل و ارزیابی و سبک و سنگین کردن آنها بپردازد. به همین دلیل است که هر سند و مدرک و روایت در هر موضوعی نقش خود را بازی خواهد کرد و بر تاریکی های آن پدیده و موضوع نور خواهد تاباند و در نهایت می توان امیدوار بود در پرتو چنین بستری مورخان بتوانند تاریخ عمومی دقیقی از رخدادهای انقلاب ایران فراهم آورند.

▪ دوم- گفته می شود برای ارزیابی دقیق یک پدیده تاریخی باید از آن فاصله گرفت تا بتوان دقیق تر در آن نگریست. از این گفته، تحلیلی دیگر هم می توان به دست داد و آن اینکه فاصله از یک پدیده سبب می شود راویان و بازیگران مختلف عرصه سیاست به میدان درآیند و روایت خود را از آن موضوع در حوزه یی عمومی بیان کنند. این گونه و با تعاطی و برخورد آرا و نظریات مختلف و مطابقت آن با اسناد و روایت های دست اول، می توان به یک تصویر کامل تر از رخداد رسید و درک عموم از آن رخداد را ارتقا داد.

برای یک مورخ،همه گاه روایت سیاستمداران طراز نخست هر کشوری به دلیل آنکه در بطن رخدادها قرار داشته و دارند و دسترسی شان به کانون قدرت از همه بیشتر و نزدیک تر است، از اهمیت بالایی برخوردار هستند. در کشورهای غربی به محض آنکه سیاستمداران از حوزه قدرت دور می شوند، دست به کار خاطره نگاری می شوند و موسسات بزرگ انتشاراتی هم در کمترین زمان ممکن خاطرات را انتشار می دهند.

اگرچه بخشی از این تعجیل و شتاب موسسات انتشاراتی به بازار تقاضای این گونه کتاب ها بازمی گردد، اما بخش اعظم تر آن راجع به انعکاس و رمزگشایی از تصمیمات پشت پرده و آشنایی با سلوک یک سیاستمدار است که در چه شرایطی، چه تصمیماتی گرفته شد و تاثیر آن سیاستمدار که اینک نقش راوی آن رخدادها را بازی می کند، تا چه اندازه و میزان بوده است؟

خوشبختانه بسیاری از این خاطرات برگردان فارسی شده اند که از جمله آنها می توان به خاطرات تاچر (نخست وزیر دهه ۷۰ انگلیس)، کلینتون و نیکسون (روسای جمهور پیشین امریکا) و... اشاره کرد.

در ایران نیز کتاب های خاطرات رجل سیاسی انتشار عمومی پیدا کرده اند. برای نمونه خاطرات اسدالله اعلم که روزنوشت های وی از سال های حضور در قدرت را در سال های دهه ۵۰ (در شش جلد) بیان می کند، بعد از مرگ وی (بنا به وصیتی که کرد) فرصت انتشار یافت و سبب شد بسیاری از تصمیمات اخذشده در زمان حکومت پهلوی دوم بر روزن افتد و نکات پنهان و ناپیدای آن آشکار شود.

سوم- کمتر پیش آمده رجلی سیاسی در مسند قدرت باشد و به انتشار خاطرات خود دست یازد. در این میان یک استثنا وجود دارد و آن هم خاطرات و روزنوشت های آیت الله اکبر هاشمی رفسنجانی است که به رغم تمامی مشغله های کاری سعی کرده اند با فاصله یی بیش از ۲۰ سال (۲۳ساله) روزنوشت های خود را به شکلی منظم و سالانه در معرض قضاوت افکار عمومی قرار دهند.

تاکنون علاوه بر دو جلد کتاب مربوط به سال های ۵۷ تا ۵۹ بقیه کتاب های مربوط به آقای هاشمی به صورت روزنوشت تنظیم شده اند که تاکنون شش جلد از این روزنوشت ها از سوی نشر معارف به بازار کتاب عرضه شده اند و جالب اینکه برخی از این کتاب ها به چاپ دهم هم رسیدند که از حساسیت و اقبال عمومی به خواندن خاطرات آقای هاشمی خبر می دهد. در کنار این، سخنرانی ها و خطبه های نماز جمعه ایشان هم از سوی دفتر نشر معارف منتشر شده اند تا این پازل تکمیل شود و یک مورخ بتواند با چیدن تمامی این موارد، درکی دقیق و منظومه یی از رفتار و کنش این سیاستمدار چیره دست و کهنه کار در عرصه سیاسی ایران به دست آورد.

از سال جاری هم دفتر نشر معارف به انتشار کتاب های مستقلی درباره مهم ترین رخدادهای مربوط به روزنوشت های آقای هاشمی دست یازید که اولین آن کتاب «ماجرای مک فارلین» بود که همراه خاطرات و روزنوشت های سال ۶۵ به بازار کتاب عرضه شد.

بخشی از این ماجرا (انتشار روزنوشت ها) به دغدغه های شخصی آقای هاشمی به تاریخ بازمی گردد و اینکه اصولاً ایشان علاقه مند به کتاب و تاریخ بوده و هستند. این علاقه به گردآوری اسناد و خاطرات به اندازه یی است که حتی وقتی به ریاست مجلس خبرگان رهبری انتخاب شدند، دستور دادند اسناد و کتابخانه این نهاد شکل بگیرد و تجهیز شود.

آقای هاشمی استمراری شگفت در انتشار خاطرات و مطالبی دارند که خود به نوعی در آن رخدادها سهم داشته و دارند. هم اینک مجموعه کتاب هایی که ایشان درباره زندگی خود و سخنرانی هایشان، چه قبل و چه بعد از انقلاب منتشر کرده اند، خود به عنوان یکی از منابع مهم برای تحلیل تاریخ انقلاب کاربرد پیدا کرده است.

شخص ایشان در کتاب هاشمی و انقلاب دلیل اصلی چنین رویکردی را این گونه توضیح داده اند؛ «اینجانب به عنوان یکی از دست اندرکاران انقلاب و نظام جمهوری اسلامی و همچنین به عنوان یکی از افراد نزدیک به حضرت امام خمینی رضوان الله تعالی علیه، شاهد بسیاری از رخدادهای سیاسی معاصر بوده ام. علاوه بر این هنگام شکل گیری و اداره جریان های مربوط به انقلاب و نظام نیز بی وقفه تلاش و فعالیت داشته ام. در این زمینه اولاً به عنوان وظیفه یی در جهت روشنگری و ثانیاً به دلیل علاقه یی که به نوشتن و کارهای فرهنگی دارم، یادداشت ها و خاطرات زیادی تهیه کرده ام و تصور می کنم این کار، با توجه به اهمیت آگاهی های تاریخی برای مردم، یک ضرورت اجتناب ناپذیر است.»

(مقدمه آیت الله هاشمی رفسنجانی بر کتاب «هاشمی و انقلاب»، تالیف مسعود رضوی، انتشارات همشهری، بهار ۱۳۷۶)

روایت آقای هاشمی اگرچه روایت یک شخص از رخدادهای انقلاب و جنگ است، اما به دلیل آنکه وی در تمامی این سال ها در مهم ترین تصمیمات و سیاستگذاری های کشور حضور و بروز داشته و تاثیرگذار هم بوده اند و در کانون قدرت و تصمیم گیری قرار داشتند، مهم و قابل اعتنا است. ایشان در سال های بعد انقلاب سه سمت مهم فرماندهی جنگ، ریاست مجلس شورای اسلامی و نمایندگی امام خمینی(ره) در شورای عالی دفاع را بر عهده داشتند و به دلیل نزدیکی به امام، عملاً در تصمیم گیری های مربوط به سیاست های کلان کشور نقش برجسته یی ایفا می کردند. به همین دلیل مطالبی که به روایت ایشان در آن روزها به صورت روزنوشت به تحریر درآمده است، علاوه بر اهمیت روایی و سندی، نشان دهنده بخشی از تفکر، منش و شیوه عمل مسوولان کشور در آن سال هاست و می تواند به مورخ و تاریخ نگار مدد برساند تا به تحلیلی دقیق تر از آن رخدادها و چرایی رخ دادن شان برسد.

در این سال ها به مدد برخی موسسات تاریخی و همت برخی اشخاص کتاب های فراوانی انتشار یافته اند، اما تفاوت این کتاب ها با روزنوشت های آقای هاشمی در این است که آنها و راویان شان بعد از سال ها به صرافت نگارش یا روایت این خاطرات برآمده اند. طبیعی است که بسیاری از این جزییات که در روزنوشت ها آمده از خاطر رفته اند و علاوه بر آن یک ویژگی مهم را ندارند و آن اینکه در زمان خود نوشته نشده اند. این یک اصل کلی و مورد وثوق عموم مورخان و پژوهشگران تاریخ است که تاریخ هر رخدادی را باید با توجه به ظرف مکانی و زمانی و شرایط خاص همان زمان نوشت و تحلیل کرد و از دخالت دادن افکار و احساسات کنونی در آن اجتناب ورزید. نقص مهم خاطراتی که در این سال ها از سوی افراد و نهادها انتشار می یابد همین نگاه امروزی به پدیده یی است که دیروز رخ داده است.

این نگاه اگر در روبه روی خود پرسشگری خبره و کاربلد را ببیند که از آگاهی های تاریخی خوبی برخوردار است و شخصیت ها و حوادث و زوایای پنهان تر آن را بشناسد، طبیعی است که محصول کار بسیار دقیق تر و به اصل ماجرا نزدیک تر خواهد بود. البته این تازه در صورتی است که راوی اجازه انتشار برخی مسائل را بدهد یا اینکه صادق و صریح باشد و از برخی تصمیمات و تحرکاتش که گمان می کند خطا بوده است و ارزش وی در افکار عمومی را امروزه پایین می آورد، تن نزند.

در چنین صورتی پرسشگر خبره و آشنا به تاریخ می تواند برخی نقاط کور را به فرد راوی یا مصاحبه شونده یادآوری کرده و تناقضات سخنان شان را هم بر روزن افکند، اما متاسفانه بسیاری از این خاطرات، اگرچه حاوی برخی اطلاعات مفیدند، ولی به دلیل نبود پرسشگری آگاه به زمانه و تحولات آن، ابتر و عقیم اند.

خاطرات و روزنوشت های آقای هاشمی به رغم ویژگی مختصر و اشاره وارش به رخدادها، کلید برخی رخدادهای تاریخی است و برخی مناقشات و مسائل پشت پرده سیاست در بعد از انقلاب را بر روزن افکنده است.

این خاطرات از زمان انتشارش با واکنش های فراوانی روبه رو شده است و کمتر سالی است که دیدگاه های مختلف و نظرات و انتقادات درباره کتاب های ایشان را نشنویم و نخوانیم. اما نمی توان کتمان کرد که جسارت و خطرپذیری آیت الله هاشمی رفسنجانی در انتشار این خاطرات خود بستری نیکو را برای بررسی برخی رخدادهای مهم تاریخ انقلاب فراهم آورده است که شاید اگر نبود انتشار این خاطرات، چنین مباحثی درنمی گرفت و حوزه عمومی از این برکات محروم می ماند.

چهارم- مولانا در جایی از دیوان شمس اشاره دارند به مفهوم حقیقت و آن را به مثابه آینه یی فرض کرده اند که از آسمان به زمین افتاد و شکست و صدها تکه شد. هر تکه آن به دست شخصی افتاد و آن شخص بر این گمان شد که تمامی حقیقت را نزد خود دارد.

خالق ارواح ز آب و ز گل

آینه یی کرد و برابر گرفت

ز آینه صد نقش شد و هر یکی

آنچه مر او راست میسر گرفت

رخدادهای تاریخی و بازیگران اصلی آن، چنین وضعیتی دارند. طبیعی است که نه آقای هاشمی مدعی است (و این را در مقدمه های ناشر کتابش می توان جست) که وی تنها راوی انقلاب است، اگرچه به گواه نوشته هایش و آنچه تاکنون منتشر شده است، یکی از مهم ترین راویان انقلاب به شمار می روند که در جریان حوادث مهم بعد از انقلاب بوده و هستند، و نه آنکه باب انتشار و سخن گفتن دیگران در این زمینه را مسدود کرده اند و بستند. دیگران می توانند وارد این حوزه شوند، چنان که شده اند و بعد از انتشار روزنوشت های آقای هاشمی از سال ۱۳۶۰ تحت عنوان «عبور از بحران»، از بنی صدر که در خارج از ایران بود هم نقدی درباره این کتاب چاپ شد تا دیگر سیاستمداران و منتقدان و مورخان.

این سنت نقدنویسی بر روزنوشت های آقای هاشمی همچنان ادامه دارد و به روزنوشت های دیگر ایشان هم سرایت کرده و همین امر سبب شده است گوشه های پنهان برخی وقایع مکشوف شود. نکته مهم این است که هاشمی روایت خود از آینه بزرگ انقلاب را به حوزه عمومی کشاند و حدیث این راه پرتلاطم را شرح داد و خود و گفته هایش را در معرض داوری عمومی قرار داد. همچنان که در عرصه سیاست هم کمتر پس کشید، مدام خود را در معرض قرار داده و می دهد و این ویژگی را کمتر سیاستمداری در تاریخ معاصر داشته که شاقول برخی حرکت ها باشد و در نهایت به تجربه و عبرت تاریخی ثابت شده مسیری که هاشمی طی کرده و می کند، کمترین آسیب ها را به منافع ملی و نظام وارد آورده است.

هاشمی آنچه در آینه خویش دیده را روایت و از انتقادات استقبال کرده و در این مسیر بحق پیشگام است. می ماند دیگرانی (از جمله نهادهایی که اسناد تاریخ انقلاب را در اختیار دارند و بازیگران عرصه سیاست) که وارد میدان شوند و اطلاعات و اسناد خود را بدون هیچ گونه گزینشی در اختیار محققان و پژوهشگران تاریخ معاصر از هر طیف و طایفه یی قرار دهند. این گونه است که می توان به پر شدن قطعه های دیگر تاریخ انقلاب امیدوار بود.

سید ابوالحسن مختاباد