کیفیت محصولات کشاورزی فدای کمیت

ایران از بیو و نانو تکنولوژی در تولید محصولات کشاورزی استفاده چشمگیری می کند

کارشناسان معتقدند آن دسته از میوه ها و سبزی هایی که با روش کشاورزی نوین به عمل می آیند ارزش غذایی کمتری دارند.

پدر بزرگ از وقتی باغش را فروخته دیگر میوه نمی خورد. زل می زند به سیب ها و پرتغال هایی که جلویش گذاشته ایم و حرص می خورد. وقتی هم می گوییم: " پدر بزرگ میوه بخور!" می گوید: "من شیمیایی نمی خورم."

در سال های اخیر و به دنبال رشد آگاهی افراد در این مورد که میوه ها و سبزیجات نقش موثری درسلامت افراد دارند این محصولات بیشتر در سبد غذایی خانواده ها قرار گرفته است اما، با این وجود هنوز هم افراد زیادی دچار فقر غذایی در این مورد هستند. شاید آنچه گاهی به دغدغه خانواده ها تبدیل می شود و به روشن ترین صورت در حرف های پدر بزرگ نمود پیدا می کند، دلیل عدم تامین ویتامین های لازم باشد. شاید کاربرد کود های شیمیایی که بدون هیچ تردیدی به افزایش کمی محصولات کشاورزی کمک کرده است کیفیت آنها را پایین آورده است. در این مورد حالا و پس از گذشت سا ل ها از استفاده کودهای شیمیایی و سموم دفع آفات نباتی شکی نیست. پژوهشگران در این زمینه بر کاهش کیفیت محصولات کشاورزی به بهای افزایش کمیت آنها صحه گذاشته اند و حتی در مواردی از ضرر و زیان های استفاده از کودهای شیمیایی و سموم دفع آفات سخن گفته اند. اکنون دیگر روش های جدید برای افزایش کمیت محصولات کشاورزی به کار گرفته می شود. بیوتکنولوژی و نانو تکنولوژی از جمله مهمترین این روش ها هستند که البته فقط ویژه کشاورزی نیست و در موارد دیگری نیز کاربرد دارند.

بیوتکنولوژی را می توان مجموعه ای از روش ها و فنونی دانست که در آن از ارگانیسم های موحود زنده و یا قسمتی از آنها برای تولید ، تغییر فرآورده ها، بهینه سازی گیاهان یا حیوانات و تولید میکروارگانیسم های جدید استفاده می شود.

از منظر فن آوری زیستی نیز، بیوتکنولوژی را می توان به مفهوم استفاده از مهندسی ژنتیک در تولید گونه های جدید میکروارگانیسم ها، گیاهان و حیوانات دانست که طی این روش، ژن های خاصی از یک موجود زنده به دیگری انتقال می یابد و بدین ترتیب صفات خاصی در یک گونه جدید ظاهر می شود که نتیجه آن ایجاد یک نوع ارگانیسم با صفات ژنتیکی کاملا مشخص است.

نانو تکنولوژی نیز نوعی دستکاری و مهارت یا مونتاژ کردن در اتم های انفرادی، ملکول ها یا دسته های ملکولی درون ساختار یک سلول یا جسم است که در نهایت مواد جدیدی با خواص جدیدی کشف و اختراع می شوند و واین مواد جدید می تواند مورد استفاده بشر قرار گیرد. به طور کلی واژه نانو به معنای کوتاه یا کوچک معادل عبارتbwarf است و زمانی از کلمه نانو استفاده می شود که اندازه ذرات بین ۰/۱ تا ۱۰۰ نانومتر باشد.

شکی نیست که با افزایش جمعیت جهان و به تبع آن افزایش میزان مواد غذایی مورد نیاز، کاربرد این روش ها به برابر کردن عرضه و تقاضای مواد غذایی کمک می کند اما، این کاربرد گاهی به بروز دغدغه هایی منجر می شود.

اکنون سراغ هر میوه فروشی که برویم با اطمینان از سرخ بودن هندوانه ها یش حرف می زند. بادمجان ها شیرین است. سیب زمینی ها درشت است و سیب ها و پرتقال ها آبدار هستند. دستکاری در ژن های محصولات کشاورزی ظاهر آنها را بسیار بهتر از قبل کرده است; همانطور که کمیت آنها نیز افزایش یافته است اما، در این میان دغدغه ای وجود دارد و آن این است که آیا محصولاتی که با کاربرد بیوتکنولوژی و نانوتکنولوژی به بار می آید ارزش غذایی همسانی با محصولات طبیعی دارد؟ در این مورد نظرات متفاوتی وجود دارد.

برخی معتقدند بیوتکنولوژی و نانوتکنولوژی نه تنها کمیت محصولات کشاورزی را بالا برده است که کیفیت آنها را نیز بهتر کرده است. برخی دیگر کارکرد این فناوری های جدید را تنها در بالا بردن کمیت محصولات کشاورزی می دانند و آن را در کیفیت بی تاثیر معرفی می کنند و برخی دیگر معتقدند که درست است که کمیت محصولات کشاورزی با کاربرد بیوتکنولوژی و نانوتکنولوژی بیشتر می شود اما، کیفیت آنها کمتر شده و افراد مجبورند میوه ها و سبزیجات بیشتری برای تامین ویتامین های مورد نیاز بدن شان مصرف کنند.

● آیا مجبور به کاربرد بیو و نانو تکنولوژی هستیم

در سال های اخیر ایران از بیوتکنولوژی و نانوتکنولوژی برای تولید محصولات کشاورزی استفاده زیادی کرده است. در زمینه نانو تکنولوژی فعال ترین و مهمترین کشور ایالات متحده آمریکا است و بعد از آن کشورهایی چون ژاپن و اتحادیه اروپا هستند. چین در بخش بازار و فروش گل سرخ با بهره وری از تکنیک های نانو فعالیت های چشمگیری داشته است. از سایر کشورهای فعال در این زمینه می توان به هند، کره جنوبی، ایران و تایلند اشاره کرد. ایران بیشتر برنامه های نانو تکنولوژی خود را در بخش های کشاورزی و تغذیه متمرکز کرده است.

عمده ترین کاربردهای بیوتکنولوژی در کشاورزی ایجاد گیاهان مقاوم به حشرات و آفت ها،ایجاد گیاهان تحمل کننده علف کش ها، ایجاد گیاهان مقاوم به بیماری های ویروسی و قارچی ، ایجاد گیاهان مقاوم به شرایط سخت مانند سرما، گرما و شوری ، ایجاد گیاهان دارای ارزش های غذایی ویژه و با طعم و عطر بهتر،ایجاد گیاهان دارای خاصیت درمانی و پیشگیری ،ایجاد گیاهان دارای خصوصیت متابولیکی تغییر یافته مانند رشد سریع و راندمان کشت بالاتر و... است.

طرفداران استفاده از این فناوری ها توجیه می کنند که دولت ها در آینده برای تامین مواد غذایی شهروندان خود چاره ای جز استفاده از این روش ها ندارند; حتا در مواردی نانو تکنولوژی به عنوان هفتمین فناوری مهم جهان شناخته شده است.

رئیس پژوهشکده بیوتکنولوژی شمال کشور در مورد این دانش می گوید: بیوتکنولوژی کشاورزی به دلیل استفاده از تکنولوژی های جدید و مبتنی بر علم قادر است، محدودیت های کشت و زرع محصولات کشاورزی مثل کم آبی، شوری، سرما و آفات و بیماری ها را به حد چشمگیری کاهش دهد.

علیرضا ترنگ در مورد علم بیوتکنولوژی و زیست فناوری و نقش آن در حفظ محیط زیست و توسعه تولیدات غذایی و دارویی خاطر نشان می کند: مایکروآلگی ها یا ریز جلبک ها به دلیل داشتن منابع غنی، توسعه این علم و دست یابی و فن آوری های جدید در این عرصه را برای تدوین استراتژی ها و ترویج دانش بیوتکنوژی و تولید محصولات سالم را می طلبد.

به اعتقاد او در شرایط کنونی، زمان بهره گیری کافی از فناوری های نوین برای افزایش تولیدات کشاورزی و رسیدن به تامین امنیت غذایی کشور است و در غیر این صورت فردا دیر خواهد بود.

رئیس پژوهشکده بیوتکنولوژی شمال کشوریادآور می شود: در دهه های اخیر محققان و دانشمندان علوم کشاورزی در سراسر جهان به روش صنعتی بر پایه اصول بیولوژیکی که با نام های مختلف چون طبیعی، آلی، کم مصرف، متفاوت و بیودینامیک، نام گذاری شده است واکنش نشان داده و به سوی آن جذب شده اند.

او ادامه می دهد: رشد جمعیت، کمبود غذایی، سو»تغذیه، خشکسالی و سرمازدگی، آثار سو» زیست محیطی بر اثر مصرف بی رویه نهاده های کشاورزی از موضوعاتی است که متخصصان را در پرداختن به حوزه های مختلف کشاورزی و بیوتکنولوژیکی مشغول ساخته است.

ترنگ همچنین با اشاره به اینکه افزایش عملکرد در بخش کشاورزی با به کارگیری علم بیوتکنولوژی ممکن است،می گوید: بیوتکنولوژی ضمن کاهش هزینه می تواند تولید را به میزان قابل توجهی در سطح بالا برده و امنیت غذایی را برای بشر تضمین کند.

رئیس پژوهشکده بیوتکنولوژی شمال کشورادامه می دهد: کاهش استفاده از منابع تجدید ناپذیر، بهینه سازی مدیریت و استفاده از منابع زمینی، تولید محصولات سالم بدون استفاده از ترکیبات شیمیایی، پرورش دام های اهلی سالم بدون استفاده از آنتی بیوتیک ها و هورمون ها، افزایش و حفاظت از حاصل خیزی خاک و کنترل بیولوژیکی آفات از روش هایی است که کشاورزی پایدار را ضمانت می کند.

به اعتقاد او سرمایه گذاری های آینده نگر بیشتری باید در زمینه های مختلف کشاورزی تحقق یابد تا توان علمی کشور متناسب با رشد جمعیت برای تامین مواد غذایی سالم و ارزان افزایش پیدا کند.

یک کارشناس دیگر در مورد کاربرد مواد بیولوژیک در کشاورزی معتقد است مشکلات اقتصادی، کیفیت و سلامت محصول، حفاظت از محیط زیست و دستیابی به کشاورزی پایدار از جمله عواملی است که استفاده از مواد بیولوژیک را ضروری می کند.

مسعود دانیالی در کارگاه آموزشی با عنوان آخرین دستاوردهای جهانی علم بیوتکنولوژی برای تولید محصولات کشاورزی سالم و ارگانیک با کیفیت برتر با اشاره به افزایش سالانه هزینه های تولید، مهمترین دغدغه کشاورزان را داشتن ارزش اقتصادی محصول آنها ذکر کرده است.

او خاطر نشان کرده است: با استفاده از تکنیک ها و روش های جدید می توان میزان محصول در واحد سطح را افزایش داده و کشاورزی سودآور داشت.

دانیالی یادآور شده است: بخش های دولتی، تحقیقات وترویج می توانند تکنولوژی های جدید را مورد آزمایش قرارداده و برای متعادل ساختن هزینه های تولید به کشاورزان ارائه کنند.

او با بیان اینکه اگر محصولی سالم تولید شود که باقیمانده سم و کود در آن وجود نداشته باشد و ضوابط تولید محصول ارگانیک در آن رعایت شود می توان انتظار داشت آن را با چندین برابر قیمت در بازارهای جهانی ارائه داد گفته است: مواد بیولوژیک سبب تولید بیشتر با کیفیت بالاتر، محصول سالم، محافظت از محیط زیست و در نتیجه کشاورزی پایدار می شوند.

دانیالی کودهای بیولوژیک، مواد بیولوژیک گیاهی، فرمون های حشرات و عصاره های گیاهی را از انواع مواد بیولوژیک کشاورزی عنوان کرده است.

از طرف دیگر کارشناسان تاکید زیادی روی کاربرد بیشتر نانو تکنولوژی در زمینه کشاورزی دارند و آن را از امید های آینده بشر قلمداد می کنند.

یک کارشناس ارشد علوم باغبانی معتقد است زمانی نتیجه و اثرات اقتصادی مثبت نانوتکنولوژی در جامعه و کشور موثر است که علوم و تجربیات لازم در این زمینه به مراکز تولیدی و روستاها تزریق شود.

امیر خسمخی ثابت می گوید: کشاورزان و تولیدکنندگان را باید با این علم و کاربردهای علمی و عملی آن آشنا کرد و اطلاعات به دست آمده از بخش های تحقیقاتی را به صورت خلاصه و قابل درک به کشاورزان و تولیدکنندگان انتقال داد و تسهیلاتی را در اختیارشان قرار داد تا انگیزه لازم برای استفاده از این تکنولوژی به جای روش های سنتی در آنها به وجود آید.

او خاطر نشان می کند: امروزه تقاضای مردم برای غذاهای سالم و بهداشتی بیشتر از هر زمان دیگری مشاهده می شود. نانوتکنولوژی در بخش کشاورزی و صنایع غذایی توانسته ابزارهای جدیدی را برای شناسایی بیماری ها، ویروس ها، پاتوژن ها و افزایش توانایی گیاهان در تغذیه به وجود آورد. امروزه در کشورهای پیشرفته ای از جمله آمریکا، ژاپن و کشور های اروپایی محصولات کشاورزی به صورت کاملا کنترل شده پرورش می یابند و مدیریت حرف اصلی را در تکنولوژی مدرن می زند.

ثابت با تاکید بر اینکه امروزه دولت ها از نانو تکنولوژی به منظور افزایش کمیت و کیفیت محصولات کشاورزی استفاده می کنند می گوید: در کشورها توسعه یافته غذاهای تازه و سالم از اهمیت ویژه ای برخوردارند و مردم این کشورها بیشتر خواهان محصولات بیولوژیک و غیرشیمیایی هستند. بنابراین همین امر دولت ها و حکومت ها را مجاب به استفاده از دانش های جدید نهفته درون طبیعت کرده است و پیشرفت ها کم کم در این زمینه انجام گرفته است تا جاییکه انقلاب جدیدی در علم به نام نانوتکنولوژی به وجود آمده و سایر کشورها نیز به سرعت به این علم جدید روی آورده اند.

او با بیان اینکه ایران در زمینه نانو تکنولوژی سرمایه گذاری زیادی کرده است اظهار امیدواری می کند که در آینده شاهد پیشرفت های بیشتری در این زمینه باشیم.

● هشدارهایی در مورد کاربرد روش های جدید

کاربرد روش های جدید برای بالا بردن کمیت محصولات کشاورزی واکنش های منفی نیز به دنبال داشته است و این واکنش ها از آنجا که تنها توسط عامه مردم مطرح نمی شود و برخی نهادها و پژوهشگران نیز چنین واکنش هایی از خود نشان می دهند اهمیت زیادی دارد و افراد را به فکر فرو می برد. سال گذشته سازمان بین المللی کار در بیانیه خود به مناسبت روز جهانی ایمنی و سلامت در محیط کار در مورد خطر های جدید در حوزه های کاربرد نانوتکنولوژی، بیوتکنولوژی و لمس کردن مواد شیمیایی هشدار داد.

همچنین بررسی های دانشمندان بیوشیمی روی دسته ای از میوه ها و سبزی ها به عمل آمده نشان داده است آن دسته از میوه ها و سبزی هایی که با روش کشاورزی نوین به عمل آمده بودند ارزش غذایی کمتری داشته و در مقایسه با میوه ها و سبزی های با روش معمول، ویتامین ها و مواد معدنی موجود در آنها به مراتب کمتر بوده است. میزان این کمبود، طبق اظهار نظر "دانولد دیویس" از دانشمندان بیوشمی دانشگاه تکزاس (آمریکا) بوده است.

این پژوهشگر گفته است که این کاهش ارزش غذایی را در ۱۳نوع ویتامین و مواد معدنی مهم موجود در میوه ها و سبزی های مورد آزمایش خود از جمله کلسیم، فسفر، آهن، پروتئین، ویتامین "ث"، ویتامین "ب" و... سنجش و مشاهده کرده است.

به کار بردن مواد شیمیایی، روش های ژنتیکی و... که به منظور افزایش محصول و دفعات محصول دهی نبات و بزرگی دانه ها، برگ ها و میوه ها برای افزایش وزن و جلب مشتری و در نتیجه کسب درآمد بیشتر از کشاورزی انجام شده است باعث کاهش مواد لازم شده است. به عبارت دیگر، به کار بردن روش های جدید تنها به سود اصحاب کشاورزی (تولید کننده) بوده، نه مصرف کننده این محصولات. مصرف کننده به علت کاهش ورود مواد لازم به بدنش، با این که در حجم خوردن تغییری حاصل نشده، سلامت و تندرستی اش به مخاطره افتاده است.

تفسیر این گزارش این است که از این میوه ها و سبزی ها باید به میزان تقریبا دو برابر خورد تا همان نتایج غذایی به دست آید که وارد کردن غذا به دستگاه گوارش با حجم دو برابر اگر آسان نباشد دارای زیان است.

دانشمندان بیوشمی دلیل این کاهش مواد مفید را در به کار بردن تکنیک های تازه کشاورزی که هدف از آنها تولید سریع و باردهی هرچه بیشتر گیاه است دانسته و گفته اند که در این رو ش ها، زمان لازم برای تولید میوه و سبزی طی نمی شود و توجه شرکت های کشاورزی و کشاورزان، تولید سریع محصولی با وزن بیشتر است و به این سبب همه تدابیر را به کار می برند تا میوه بزرگتر باشد و زودتر به دست آید و به بازار برسد و پول عاید آنها سازد و درنتیجه به ارزش غذایی آن توجه ندارند.

● آیا ماجرایی شبیه ماجرای برنج های آلوده اتفاق می افتد

در ایران آلودگی محصولات غذایی هر از گاهی سر و صداهایی به راه می اندازد. این سر و صداها هر چند خیلی زود می خوابد و ماجرای آلودگی به فراموشی سپرده می شود اما، برای مدتی ذهن شهروندان را به خود مشغول می کند. در این مورد اما قاعده ای که مدام تکرار شده است این است که پس از آلودگی یک محصول خبر به رسانه ها و به تبع آن مردم می رسد. ماجرای برنج های آلوده هر چند حالا دیگر کمتر طرفدار دارد اما از این دست ماجرا ها است.

برنج های وارداتی از هند و پاکستان آلوده به آرسنیک هستند. سال گذشته ماجرا آلودگی برنج های وارداتی بالا گرفت. موسسه استاندارد ۱۳ مارک برنج آلوده را اعلام کرد، در حالی که بازار پر بود از انواع و اقسام برنج های دانه بلند هندی و پاکستانی. از سوی دیگر وزارت بهداشت مساله آلودگی برنج ها را رد کرد و به مردم اطمینان داد خطری از بابت مصرف این برنج ها مردم را تهدید نمی کند. ماجرا اما به همین جا ختم نشد. در حالی که وزارت بازرگانی و جهاد کشاورزی بر سر میزان مصرف سرانه برنج با یکدیگر چانه می زدند و وزارت جهاد مصرف سرانه را چیزی در حدود ۳۶ کیلوگرم اعلام می کرد و وزارت بازرگانی بر رقم ۴۲ کیلوگرم اصرار داشت، بازارهای ایران پر شده بود از برنج های وارداتی دانه بلند بی بو و بی مزه هندی که تنها زیبایی را به بشقاب ها و دیس ها ارزانی می داشتند و از یک سو خبر آلودگی شان دلهره می انداخت در جان و دل آنها که برنج ها را خریداری کرده بودند.

از سوی دیگر خبرهایی به گوش می رسید که این اخبار نوعی تصفیه حساب و دلال بازی برای بالا بردن قیمت برنج ایرانی و... است تا این که بالاخره هند وجود آلودگی در برخی از برنج های خود را تایید کرد و سرنوشت برنج های آلوده نیز همان شد که پیشتر برای سبزی و آب و ... پیش بینی می شد. هنوز همه مغازه ها و سوپرمارکت های ایرانی پر است از برنج های دانه بلند حتی با همان سیزده نامی که از سوی موسسه استاندارد به عنوان برنج های آلوده اعلام شده است. ماجرا در حالی به فراموشی سپرده شد که کسی هنوز دقیقا نمی داند برنج های وارداتی آلوده هستند یا خیر؟

البته این تنها موردی نیست که آلودگی دغدغه هایی برای افراد جامعه به وجود آورده است. از آلودگی خون، گوشت و آب که بگذریم در مورد محصولات کشاورزی نیز همیشه دغدغه هایی وجود داشته است. به جز برنج آلوده سالها قبل بود که خبر سبزی های آلوده منتشر شد. می گفتند سبزی ها جنوب تهران را فاضلاب آبیاری می کند و همین سبب شده است که مردم به جای بهره بردن از سبزی خوردن، بیماری را پذیرا باشند. آبیاری با فاضلاب، بحثی بود که سبب شد مدت ها کسی در تهران لب به سبزی نزند. سبزی های خشک از این سو و آن سوی کشور می آمد و تهرانی ها برای حفاظت از سلامت شان قید سبزی ها را زدند.

زمین هایی که در جنوب تهران بود واقعا با مشکل آبیاری با فاضلاب مواجه بودند و این چیزی نبود که بتوان آن را تکذیب کرد، اما بحث درباره این که این سبزی ها آلودگی را جذب می کنند یا نمی کنند، بالا گرفت و مثل همین حالا عده ای از در حمایت از سبزی کاران درآمدند و عده ای از در حمایت از سلامت مردم و بالاخره در هیاهویی که به پا شد، کم کم مساله سبزی ها بدون آن که اصل ماجرا تغییر کرده باشد به فراموشی سپرده شد و مردم کم کم میلشان به سبزی باز شد و این گونه عنوان شد که مساله چیزی زودگذر و استثنایی و خاص بوده است.

این در حالی است که بررسی ها نشان می دهد جمعیت چند میلیونی تهران روزانه هزاران تن سبزی و صیفی مصرف می کنند. قسمت اعظم این محصولات در ۱۶ هزار هکتار اراضی حاصل خیز جنوب شهر تهران و اطراف شهرری تولید می شود. از طرف دیگر کلان شهر تهران روزانه حجم بسیار عظیمی زباله و همچنین ۲ تا ۳ میلیون مترمکعب آب را به صورت فاضلاب تولید می کند. این فاضلاب آلوده مستقیم برای آبیاری سبزی کاری های جنوب تهران استفاده می شود.

شاید برخی چنین تصور کنند که با شست وشو مشکل حل می شود حال آنکه شاید آلودگی میکروبی بعد از شست وشو و ضدعفونی کردن برطرف شود اما آلودگی شیمیایی جذب شده در گیاه قابل رفع نیست.

آلودگی حتی از محصولات کشاورزی هم فراتر رفته است و گاهی آن را بیخ گوش مان احساس می کنیم. برای مثال استفاده از کود های کمپوس در فضای شهری از جمله این موارد است. از آنجا که کود های کمپوس با بازیافت زباله ها تهیه می شود و بازیافت زباله ها در ایران مشکلات عدیده ای دارد نگرانی هایی در این زمینه به وجود آمده است. در واقع این نگرانی ها از آنجا به وجود آمده است که روزانه بیش از ۴۰۰ تن پسماند بیمارستانی در کشور تولید می شود و وضعیت تفکیک آنها اگر نگوییم در هاله ای از ابهام است حداقل مطلوب نیست و در مواردی پسماندهای بیمارستانی که عفونی و بیماری زا هستند با پسماندهای معمولی مخلوط و دفع می شوند.

حال فرض بگذارید که مقداری از این پسماند ها به کمپوس تبدیل شوند و همان کمپوس ها در پارک ها و فضاهای سبز شهرها مورد استفاده قرار گیرند. نتیجه چیزی جز بیشتر و بیشتر شدن دغدغه های شهروندان نیست.

با توجه به دغدغه هایی که در زمینه کاربرد دانش ها و محصولات جدید چه در حوزه کشاورزی و چه در زمینه نگهداری از فضای سبز شهری وجود دارد پیش از اینکه اتفاقی بیفتد باید توجیه استفاده از روش ها و محصولات جدید بیان شده و در این مورد به مردم اطمینان داده شود. به هر حال آنچه مسلم است این است که در این زمینه روش پدر بزرگ که برای پیشگیری از ضرر و زیان های میوه هایی که با کود شیمیایی پرورش یافته بودند عطای خوردن میوه را به لقایش می بخشید، روش مناسبی نیست.

در این مورد باید تا حد امکان از ظرفیت های طبیعی بهره گرفت. چنان که کارشناسان معتقدند کاربرد روش های جدید در کشاورزی از کاربرد روش هایی که برای کشت و بار آوردن استفاده می شود تا روش هایی که به وسیله آن میوه ها و سبزیجات تا زمان عرضه شدن در بازار سالم می مانند، همه روش هایی مکمل و نه جایگزین روش های طبیعی هستند. از طرف دیگر در کاربرد این روش ها باید در مورد زیان آور نبودن آنها اطمینان حاصل کرد وبه مردم نیز اطمینان داد.

نویسنده : محمد جواد صابری