عشق آباد هم می خواهد دبی شود

ترکمنستان با الگوبرداری از امارات در حال تبدیل عشق آباد به دبی دیگری در مرز ایران است

ترکمنستان در حال تبدیل شدن به دبی دیگر است. این جمله اغراق نیست، واقعیتی عینی است که در پایتخت این کشور ـ عشق‌آباد ـ بخوبی قابل مشاهده است. ترکمنستان و امارات عربی متحده با این که یکی آن سوی خلیج‌فارس است و آن یکی همسایه دریای خزر، اما شباهتی غریب میانشان هست. هر دو از زیبایی‌های طبیعی بهره‌ای نبرده‌اند و از نظر آب و هوا و پوشش گیاهی کم و بیش شبیه یکدیگرند.

با این حال هر دو از منابع غنی نفت و گاز برخوردارند و فروش این ثروت، نخستین منبع درآمد ملی آنها را تشکیل می‌دهد. هر دو بویژه ترکمنستان در حال برنامه‌ریزی برای جذب توریسم است و بافت اجتماعی و فرهنگی آن مطابق با طراحی جدیدی که برای آن در نظر گرفته شده است، در حال دگرگونی است.

همچنین هر دو در حال استفاده از ظرفیت‌های تجاری و ترانزیتی خود در بخش ترانزیت و حمل و نقل هستند. مانند دبی که اکنون به عنوان یک بندر آزاد نقش پخش‌کننده بزرگ کالا در منطقه و ترانزیت‌کننده را به عهده دارد، ترکمنستان نیز برای استفاده از ظرفیت ترانزیتی خود در حال سرمایه‌گذاری در بخش حمل و نقل بویژه حمل و نقل ریلی است. در زمان دولت دوم هاشمی رفسنجانی خط‌آهن مشهد ـ ‌سرخس ـ تجن و امتداد ‌آن در خاک ایران به نام راه‌آهن بافق ـ بندرعباس نخستین خط ترانزیتی‌ای بود که ترکمن‌ها از آن برای ترانزیت استفاده کردند. کریدور ریلی شمال ـ جنوب که بخشی از آن ایجاد شده و بخشی از خط آهن آن میان ایران ـ‌ ترکمنستان و قزاقستان در حال تکمیل است،‌ دومین سرمایه‌گذاری عشق‌آباد در این زمینه محسوب می‌شود.

سرانجام کریدور حمل و نقل جدید پنج‌جانبه که موافقتنامه آن چندی پیش میان ایران، ازبکستان، ترکمنستان، عمان و قطر در عشق‌آباد به امضا رسید، سومین و جدی‌ترین تلاش ترکمنستان برای استفاده از ظرفیت‌های ترانزیتی خود است. اگر فقط دومین پروژه ترانزیتی ترکمنستان یعنی خط آهن ایران ـ ترکمنستان ـ قزاقستان به مرحله عمل برسد و کریدور شمال ـ‌ جنوب فعال شود ضمن آن که زمان حمل و نقل و ترانزیت کالا ۲ شبانه‌روز و معادل ۶۰۰ کیلومتر کاسته می‌شود، سالانه تا ۱۲ میلیون تن کالا از این مسیر جابه‌جا شده و هزینه‌های بخش حمل و نقل به طور قابل ملاحظه‌ای کاهش خواهد یافت. جالب است که از حدود ۹۱۰ کیلومتر راه‌آهن لازم‌الاحداث برای این کریدور حدود ۷۰۰ کیلومتر فقط در خاک ترکمنستان قرار دارد حال آن که فقط ۸۲ کیلومتر از این راه‌آهن در ایران و ۱۲۰ کیلومتر آن در خاک قزاقستان واقع است. این نشان می‌دهد که ترکمن‌ها چه برنامه دراز‌مدتی را برای استفاده از ظرفیت‌های حمل و نقل و ترانزیت خود دارند.

● عشق‌آباد جدید

ترکمنستان دارای ۵ استان آخال، بلکان، داش حوض، لباب و مرو است که عشق‌آباد پایتخت این کشور و مرکز استان آخال محسوب می‌شود. عشق‌آباد مانند سایر دیگر نقاط این کشور صحرایی و عاری از پوشش گیاهی جذاب است.

البته رشته کوه کپه‌داغ که پایتخت در آن و در نزدیکی مرز ایران قرار دارد، آب و هوای این شهر را نسبت به سایر مناطق بهتر کرده است، اما این شهر از نظر سرسبزی فقط کمی از الگو خوانده جدید خود ـ دبی ـ بهتر است. عشق‌آباد جدید هم‌اکنون مانند دبی که به دو بخش قدیمی و بر دبی (دبی جدید)‌ تقسیم شده، کم‌کم در حال تبدیل به دو بخش است. بخش اول که همان بخش قدیمی است،‌ شامل ساختمان‌های کوتاه حداکثر ۲ تا ۳ طبقه، خیابان‌هایی باریک و بافتی در مجموع قدیمی است. حتی مجتمع‌های مسکونی که از زمان حکومت شوروی و وجود سیستم اشتراکی در این کشور باقی‌مانده نیز حداکثر ۴ طبقه است، اما عریض و پهن. با این حال عشق‌آباد بخش دومی دارد که دارای ساختمان‌های مدرن، اتوبان‌های پهن و صرفا برج‌هایی بلند است.

طبق آماری که از زبان خود ترکمن‌ها گرفتیم، این کشور ۴۴ میلیارد دلار پروژه ساختمانی در دست احداث دارد که این کشور را به یکی از بزرگ‌ترین واردکنندگان خدمات فنی ـ مهندسی تبدیل کرده است. در بخش جدید عشق‌آباد به جز برج‌هایی با ظاهری مدرن ـ دقیقا مانند دبی ـ و بلند با نماهایی شیشه‌ای که دارای معماری خلاقانه اما بسیار بی‌روح و بی‌هویت هستند، ‌چیز دیگری نمی‌بینید. اگر از پنجره اتاق هتل به این بخش جدید نگاه کنید، صحرایی را پیش‌رو خواهید دید که با دقت مهندسی هر چه تمام‌تر خیابان‌کشی شده است و در وسعتی پراکنده برج‌هایی که هریک دست‌کم ۲۰ طبقه هستند، از زمین روییده یا در حال روییدن است.

دولت در مرحله نخست تقریبا ساختمان تمام وزارتخانه‌ها و دستگاه‌های دولتی را نوسازی کرده است، به طوری که اکثر وزارتخانه‌ها در قالب برج‌های ۲۰ تا ۳۰ طبقه با فاصله‌ای اندک در کنار یکدیگر در حاشیه یک اتوبان مدرن قرار گرفته‌اند و حتی کمی از نظر شکل ظاهری متحدالشکل نیز هستند.

در سایر نقاط این منطقه نیز مجتمع‌های مسکونی، هتل‌های متعدد و ساختمان‌هایی چون بیمارستان، فروشگاه و غیره یا احداث شده یا در حال احداث هستند. حتی سفارتخانه برخی کشورها نیز در امتداد همان اتوبان و روبه‌روی ساختمان وزارتخانه‌ها قرار گرفته تا فضای این منطقه را کاملا از عشق‌آباد قدیم متمایز کند. زمان ساخت پروژه‌ها نیز چندان بلندمدت نیست و اکثرا یکساله است، چرا که رئیس‌جمهور «قربان قلی بردی محمد اف» خود شخصا بر بسیاری پروژه‌ها نظارت و بر اتمام آنها راس تاریخ معین تاکید دارد و در صورت عدم اتمام، جریمه‌های سنگین بر آن وضع می‌کند. بیشتر سازندگان بناهای جدید در ترکمنستان فرانسوی‌ها هستند و ایران نیز می‌کوشد در مقام نخستین شریک تجاری، سهمی شایسته در صدور خدمات فنی ـ مهندسی به این کشور داشته باشد. افزایش پروژه‌های ساختمانی و شهرسازی در ترکمنستان و عشق‌آباد رشد اقتصادی این کشور را افزایش داده است.

نکته: براساس آخرین آمار صندوق بین‌المللی پول ترکمنستان ۵‌/‌۱۱ درصد رشد اقتصادی دارد که آن را به یازدهمین کشور دارای رشد اقتصادی سریع در جهان تبدیل کرده است

به طوری که براساس آخرین آمار صندوق بین‌المللی پول، این کشور ۵‌/‌۱۱ درصد رشد اقتصادی دارد که آن را به یازدهمین کشور دارای رشد اقتصادی سریع در جهان تبدیل کرده است. این اقدامات رفت و آمد خارجیان چه از نظر کاری و چه از نظر توریسم را به عشق‌آباد افزایش داده است، به طوری که توریست‌های روس و اروپایی زیادی روزانه در عشق‌آباد مشاهده می‌شوند. با این حال زیرساخت‌های فرهنگی برای پذیرش توریسم و ارائه خدمات به آنها چندان آماده نیست. با وجود آن که ۸۵درصد جمعیت آن مسلمان است، اما توریست‌ها دارای محدودیت چندانی نیستند و بیشتر محدودیت‌ها این است که آزادی‌های فردی باید در محیط‌های خاص و به دور از چشم جامعه اعمال شود. با این حال پاره‌ای مقررات باقیمانده از زمان اتحاد جماهیر شوروی، جو این کشور و عشق‌آباد را پر رمز و راز می‌کند.

به عنوان مثال در پایانه مرزی زمینی باجگیران و هنگام ورود به این کشور اطلاعیه‌ای فارسی به دیوار خودنمایی می‌کند که یکی از دانستنی‌ها و مقررات حضور در ترکمنستان را محدودیت تردد در بعد از ساعت ۷ شب ذکر می‌کند. نگاهی به خیابان‌های عشق‌آباد در این ساعت نیز تایید می‌کند که این قانون بدقت اجرا می‌شود، چراکه تقریبا هیچ ماشینی در خیابان‌ها به چشم نمی‌خورد و شهر به گونه‌ای رمزآلود، ساکت و بی‌تحرک است. مورد دیگر به محدودیت‌های تردد هنگام برگزاری مراسم‌های رسمی یا افتتاح پروژه‌ها و طرح‌ها، توسط رئیس‌جمهور برمی‌گردد، چراکه در این مواقع دیگر رفت و آمدها در عشق‌آباد متوقف و به بیانی قسمت عمده شهر قرق می‌شود. یک چنین مسائلی است که تردد توریست‌ها را در ترکمنستان به چالش می‌کشد، اما باز این کشور آنقدر جذابیت‌های اقتصادی دارد که سرمایه‌گذاران، محدودیت‌ها را به جان بخرند و در این کشور به فعالیت بپردازند.

● ایران و دبی جدید

روابط اقتصادی ایران و ترکمنستان به گونه‌ای غریب و از نظر کلیات مهم شبیه به روابط با دبی و امارات‌عربی‌متحده است. ایران مانند دبی اولین شریک تجاری ترکمنستان محسوب می‌شود و مانند دبی تراز تجاری به نفع عشق‌آباد مثبت است! و باز به گونه‌ای غریب مانند دبی، ایران بزرگ‌ترین واردکننده و خریدار از ترکمنستان است، بدون این که از امتیازات کافی سیاسی، اجتماعی و فرهنگی ویژه‌ای در قبال این خرید برخوردار باشد. براساس آخرین آماری که علی‌اکبر صالحی وزیر امور خارجه در آخرین سفر خود به عشق‌آباد و در همایش مشترک تجاری ایران و ترکمنستان ارائه داد، حجم تجارت خارجی ایران و ترکمنستان سالانه ۴ میلیارد دلار است که از این رقم فقط ۳ میلیارد و ۴۰۰ میلیون دلار حجم گازی است که ایران از این کشور می‌خرد و لذا حجم سایر همکاری‌های تجاری ایران با این کشور شامل ترانزیت و حمل‌ونقل خدمات فنی ـ مهندسی، صادرات کالا و... از ۶۰۰ میلیون دلار فراتر نمی‌رود. با این حال آنچه از لابه‌لای بخش‌‌های جزئی و خصوصی که در یازدهمین اجلاس کمیسیون مشترک اقتصادی ایران و ترکمنستان بین هیات‌های رسمی ۲ کشور مطرح بود، به دست می‌آمد این که به هر دلیل ـ خواه ضعف همیشگی دستگاه دیپلماسی کشور و کمبود اعتماد به نفس آنها باشد یا زیاده‌خواهی ترکمن‌ها ـ این کشور نمی‌خواهد یا درک نکرده است که در قبال پول هنگفتی که سالانه از جیب ایرانیان به این کشور سرازیر می‌شود، باید امتیازات قابل توجه سیاسی، اقتصادی و فرهنگی در اختیار ایران قرار گیرد، نه این که حتی دولت این کشور از صدور مجوز برای گشایش نمایندگی یک خبرگزاری ایرانی در عشق‌آباد سال‌ها مانع‌تراشی کند.

در خلال برگزاری جلسات خصوصی اجلاس اقتصادی یازدهم، نکات ریزی مشاهده شد که توجه به آنها نکات قابل توجهی را برای دیپلمات‌های ایرانی که خط مقدم مذاکرات اقتصادی با «دبی جدید» هستند را روشن می‌سازد. به عبارت بهتر حال که ایران در نظر دارد روابط اقتصادی خود با عشق‌آباد را از سالانه ۴ به ۱۰ میلیارد دلار برساند و ترکمن‌ها نیز با بی‌صبری در انتظار افزایش این حجم مبادلات هستند، باید با معماری اساسی روابط به گونه‌ای رفتار شود که امتیازات اقتصادی در قبال امتیازات قابل توجه سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی به طرف مقابل واگذار شود تا همزمان با گسترش روابط اقتصادی از نفوذ ایران در بخش‌های مختلف کاسته شود، درست مانند روابط یکطرفه ایران و دبی که با وجود حجم بسیار بالای واردات ایران از این شیخ‌نشین، مسائل و موانع متعدد سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی بر سر راه ایرانیان به وجود آمده است. یک ماده از قانون اساسی اقتصادی می‌گوید: «آن که پول در دست دارد، فرمانده است».

اکنون نیز ایران به عنوان کسی که پول به دست، اولین شریک تجاری ترکمنستان با تراز منفی است باید به گونه‌ای رفتار کند که معادله معیوب دبی این‌بار در عشق‌آباد تکرار نشود. مثلا وقتی وزیر امور خارجه این شریک بزرگ تجاری، برای آزادسازی جمعی از رانندگان گرفتار ایرانی که اموالشان در این کشور مصادره شده، علنا شفاعت می‌کند، درخواستش از سوی طرف مقابل با سکوتی معنی‌دار که حتی حاوی یک واکنش ساده هم نیست، روبه‌رو نشود و از آن طرف، فروشنده نیازمند به مشتری‌طلبکارانه آمار نه‌چندان واقعی از پرداخت‌های خود به پیمانکاران ایرانی ارائه ندهد تا پس از ارائه پاسخ طرف ایرانی روشن شود که آن پرداخت‌ها اندک و با تاخیر بسیار همراه بوده است، قطعا طرف ترکمنی می‌داند که ایران با دارابودن ظرفیت‌های برتر اقتصادی در منطقه، شریکی بسیار مطمئن برای این کشور از جمله در زمینه خرید و ترانزیت گاز که بسیار مورد نیازش است، محسوب می‌شود، با این حال چارچوب روابط باید طوری تنظیم شود که طرفین از آن سود معقول ببرند.

چیزی که دست کم در سفر اقتصادی اخیر وزیر امور خارجه به عشق‌آباد کمتر به چشم آمد و جای ده‌ها هشدار را برای خود باقی گذاشت.

سیدعلی دوستی‌موسوی