پرده سینما در انتظار تصویر رمضان

ماه مبارک رمضان جایگاه ویژه ای در اسلام دارد و روزه داری و مناسک آن در زندگی مردم کشورمان در شکل های گوناگون هنوز به عنوان بخش مهمی از فرهنگ مردم در سینما تصویر نشده است آنچه در پی می آید مروری است بر تصویر ماه رمضان در سینمای ما که از نظرتان می گذرد

ماه مبارک رمضان جایگاه ویژه‌‌ای در اسلام دارد و روزه‌ داری و مناسک آن در زندگی مردم کشورمان در شکل‌های گوناگون هنوز به عنوان بخش مهمی از فرهنگ مردم در سینما تصویر نشده است. آنچه در پی می‌آید مروری است بر تصویر ماه رمضان در سینمای ما که از نظرتان می‌گذرد؛

در سینمای غرب از آغاز تاکنون می‌توان فهرست بلندی از فیلم‌هایی را عنوان کرد که تصویر مناسبات مذهبی و پیامبران و شخصیت‌های دینی مسیحیت و یهود را روی پرده نشان داده‌اند. بدیهی است که فیلمسازان سینما با نیت‌ها و توانمندی‌های متفاوت، صور مختلف زندگی بزرگان دین خود را به فیلم تبدیل کرده‌اند که با توجه به اهداف شخصی و فرقه ‌ای خود، در برخی از فیلم‌ها حتی به تناقضات فراوانی دچار شده‌‌اند.

در چند دهه گذشته معدود فیلمسازان جهان اسلام با بهره ‌گیری از روایات و احادیث کوشیده‌اند اشکالی از زندگی پیامبر اسلام (ص) و ائمه معصومین (ع) را به تصویر بکشند. یکی از درخشان ترین فیلم‌ ها که بارها برای تماشاگر ایرانی پخش شده، فیلم «محمد رسول ‌الله» ساخت مصطفی عقاد است که توانسته بخشی اندک از مجاهدت‌های پیامبر بزرگ اسلام و یارانش را در قالب فیلمی جذاب ارائه بدهد.

سینمای ایران تا پیش از انقلاب اسلامی، از مذهب در برخی لحظات و بحران‌ها که شخصیت فیلم دچار مخمصه می‌شد با ادای کلام و شعار بهره می‌جست.

ادای جملات یا قمر بنی‌هاشم، یا ابوالفضل، ای خدا، یا علی، بسم ‌الله و فرستادن صلوات از زبان دیگران در لحظات خاصی از فیلم‌ ها، بهره ‌گیری سطحی از مذهب را به نمایش می‌گذاشت. در حالی که انگیزه ‌ای که این نیات را نشان دهد در روایت فیلم وجود نداشت. ریختن آب توبه، زیارت آرامگاه امام رضا(ع)، زیارت مرقد حضرت معصومه(ص) و ... در لحظاتی اتفاق می‌افتاد که یکی از شخصیت‌های فیلم دچار بحران اخلاقی یا اجتماعی بود. این گونه صحنه ‌ها در بسیاری فیلمفارسی‌ ها رایج بود. مناسبات و مناسک مذهبی در آثار تصویری پیش از انقلاب نیز با نگاهی ساده انگارانه فقط در برخی لحظات مورد استفاده قرار می گرفت. اصولا مسیر مذهب در آن سینما بیشتر رفع مسئولیت بود و کاربردش هر چند در مسیر روایت فیلم، نقطه عطفی ایجاد می‌کرد، اما تداوم نداشته و کاراکترها در بقیه زندگی از آن بهره‌مند نمی‌شدند.

بنا بر این مذهب در آثار فیلمفارسی، نمود سطحی داشته و به عمق نمی‌رسیده است و اصولا از دین بیشتر بهره ‌برداری تبلیغی می‌شده است.

در سینمای پس از انقلاب که مذهب به مثابه محور زندگی درآمد و کلیه تحرکات و مناسبات انسانی و اجتماعی بر مبنای شعائر دین اسلام قرار گرفت، سینمای ایران هم کوشید بر مبنای همان مناسبات حرکت کند که در این مسیر توانست در برخی موارد به موفقیت‌هایی نایل شود. لیکن در فیلم‌های سینمایی (و نیز تلویزیونی) ساخته شده از زندگی بزرگان دین، بیشتر جنگ ‌های آنان تصویر شده است چرا که جنگ در نفس خود جنبه ‌های دراماتیک فراوانی دارد، لیکن از تعالیم نهفته در کلام و سیره آنان کمتر اثر شاخصی را دیده ‌ایم. اولین فیلمی که پس از انقلاب به بخشی از زندگی امام حسین(ع) پرداخت، فیلم سفیر (۱۳۶۱، فریبرز صالح) بود که آن هم بیشتر به بار دراماتیک سفر این سفیر پرداخته بود.

غیر از نماز که صحنه‌ هایی از آن گاه و بیگاه در فیلم‌های ایرانی از آن استفاده می‌شود از فریضه روزه (که در ماه مبارک رمضان جریان دارد) کمتر نشانی در فیلم‌های ما هست و فقط در برخی فیلم ‌ها به صورت جسته و گریخته در روند روایت فیلم به روزه، افطار، سحری و ... اشاره‌هایی شده است.

اما فیلمی که تماما بتواند این فریضه مهم دینی را با مفهوم واقعی آن (روزه چشم و دل و زبان) به تصویر بکشد، متاسفانه وجود ندارد. مراسم روزه‌ داری در دهه ۶۰ و اوایل دهه ۷۰ بیشتر در فیلم‌های خبری سال‌های جنگ و سریال‌ها و فیلم‌های مستندی که از جنگ تحمیلی برداشته شده بود، نشان داده می‌شد. درباره امدادهای غیبی در فیلم نینوا (۱۳۶۲ - رسول ملا قلی ‌پور) به خوبی این جریان نشان داده می شود. عزاداری و سینه ‌زنی در ماه محرم در فیلم بازرسی ویژه (۱۳۶۲ - منصور تهرانی) نمود دارد و حتی فیلم با سینه ‌زنی به پایان می‌ رسد.

شفا گرفتن از امام رضا (ع) در فیلم دو چشم بی سو (۱۳۶۲ - محسن مخملباف) نمود روشن و واضحی می‌ یابد. مردی در اوج فشار روحی جهت حل مشکلاتش برای عزیمت به جبهه به امام رضا (ع) پناه می ‌برد و شفای فرزندش را می‌گیرد. در فیلم مترسک (۱۳۶۳ - حسن محمد زاده) که آغازگر ملودرام در سینمای پس از انقلاب است، زن خانه بیشتر به مناسک مذهبی می‌ پردازد. در شب دهم (۱۳۶۸ - جمال شورجه) به روز عاشورا و شب دهم محرم پرداخته می‌شود و در قالب داستانی، ماجرا را به آن روز می‌کشاند. در ایوب پیامبر (۱۳۷۲ - فرج‌ الله سلحشور) در مقابل جایگاه رفیع ایوب پیامبر در پیشگاه خداوند متعال، شیطان دچار حسرت و خشم می‌شود و مشیت الهی بر این قرار می‌گیرد که ایوب را به سختی‌ها و مصائب بیازماید. شیطان این همه ایمان را در وجود ایوب باور ندارد. این فیلم پایداری و بردباری یک پیامبر را در راه ایمانش نشان می‌دهد. قصه سرگشتگی آدم در روی زمین در فیلم هبوط (۱۳۷۲ - احمد رضا معتمدی) بروز می‌کند.

آنچه مرور کردیم، گام ‌های آغازین فیلم‌های پس از انقلاب بود که در آنها جز تصویری گذرا و زود گذر از مناسک رمضان وجود ندارد. این در حالی است که فرد روزه ‌دار، در این ماه دارای رفتار و سکناتی است که جنبه‌ های دراماتیک و بهره ‌وری تصویری غنی ای دارد. متاسفانه در سینمای ایران تا کنون فیلمی را نیافته ‌ایم که توانسته باشد از همه ابعاد روحی و معنوی، چهره یک مومن روزه ‌دار را به تصویر بکشد. در شرایطی که در طول این ماه عوامل و مولفه ‌هایی را می ‌یابیم که با کارکردی تصویری در سینما می‌توانند یکی از ابعاد شریعت ما را به نیکویی در قالب تصاویر سینمایی به ما بنمایاند.

در ادبیات کهن ما چه داستانی و چه عرفانی، حکایت‌های بسیار زیادی داریم که بر اساس روزه و روزه ‌دار شکل گرفته است. همچنین است وقایع مهمی همچون وفات حضرت خدیجه (س)، ولادت امام حسن مجتبی (ع)، شهادت امیرالمومنین (ع)، شب‌های قدر و ... که هر یک توانایی بالقوه آثار ماندگار بسیاری را می‌توانند سبب شوند.

از طلوع ماه مبارک تا آخرین شب روزه، جهانی از معنا می‌یابیم که می‌تواند حتی غیرمسلمان را به خود جذب کند و به زندگی دنیایی و آخرت معنا ببخشد. اما پرده سینما همچنان در انتظار فیلمسازان مشتاق و با دانشی است که جشن رمضان را روی پرده سینما به نمایش بگذارند.

ایران محسنی