ابر مغول

هجوم خانمانسوز مغول به ایران که تیره روزی, قتل و غارت را برای مردم این سرزمین در پی داشت از فجایع غمبار تاریخ ایران است, چنان که جوینی در جهانگشای خویش با تاسف و حیرت درباره قتل و غارت مغول می نویسد « هر شهر و دهی را چند نوبت کشش و غارت کردند و سال ها آن تشویش برداشت و هنوز تا رستخیز اگر توالد و تناسل باشد غلبه مردم به عشر آنچه بوده است نخواهد رسید و آن اخبار از آثار اطلال آنچه از عمارت و بنا به جای مانده باشد و دمن خاکروبه توان شناخت که روزگار عمل خود بر ایوان ها چگونه نگاشته است»۱

هجوم خانمانسوز مغول به ایران که تیره‌روزی، قتل و غارت را برای مردم این سرزمین در پی داشت از فجایع غمبار تاریخ ایران است، چنان‌که جوینی در جهانگشای خویش با تاسف و حیرت درباره قتل و غارت مغول می‌نویسد: «...هر شهر و دهی را چند نوبت کشش و غارت کردند و سال‌ها آن تشویش برداشت و هنوز تا رستخیز اگر توالد و تناسل باشد غلبه مردم به عشر آنچه بوده است نخواهد رسید و آن اخبار از آثار اطلال [= آنچه از عمارت و بنا به جای مانده باشد] و دمن [= خاکروبه] توان شناخت که روزگار عمل خود بر ایوان‌ها چگونه نگاشته است»۱.

در این حال چون مبارزه سیفی ایرانیان با سپاه مغول به جایی نرسید بزرگمردان این سرزمین دامن همت بر کمر زده و مدافعه فرهنگی را با این قوم آغاز نمودند تا از این رهگذر اندکی از آلام مردم کاسته و ویرانی ها به آبادانی تبدیل گردند.

از این رو فرهیختگان و دانشمندان ایران بر آن شدند تا با به دست گرفتن ارکان حکومت مغولی و ایلخانی به انحاء گوناگون و یا طرف مشاوره قرار گرفتن از طرف خان مغول آراء و عقاید متمدنانه و فرهنگ ایرانی ـ اسلامی را که رو به انحطاط رفته بود احیا نمایند، خاندان جوینی (عطاملک و شمس الدین جوینی) از اولین ایشان بودند که با ورود به دستگاه حکومت هلاکو و آباقا توانستند اعتماد ایشان را جلب نموده و بعدها از طرف خان اداره امور بغداد را به دست گیرند و از این رهگذر به آبادانی کوشند تا جایی که گویند: «وی [علاءالدین عطاملک جوینی مولف تاریخ جهانگشا] در مدت ۲۴ سال حکمرانی در بغداد به آن اندازه در آبادانی آن سامان کوشید که همگان اعتراف کردند که بغداد در ایام حکومت عطاملک آبادان تر از ایام حکومت خلفای بنی عباس گردید»۲.

خواجه نصیرالدین طوسی نیز از دیگر فضلا و دانشمندان ایرانی بود که در تعیین سرنوشت ایرانیان بعد از حمله مغول تاثیر بسزایی ایفا نمود و توانست خان مغول(هلاکو) را بر آن دارد تا رصد خانه مراغه را بنا کند که تهیه زیج ایلخانی از اقدامات خواجه در این رصدخانه است، همچنین مصنفات این فیلسوف و متکلم اسلامی نیز حائز اهمیت بوده و از جهت احیای تفکر فلسفی و کلامی و پرورش شاگردان بسیار از جمله علامه قطب الدین شیرازی (صاحب شرح بر حکمت الاشراق سهروردی) نیز دارای نقش قابل توجهی است.

از دیگر اقدامات ایرانیان که باعث تحول بسزایی در حکومت ایلخانی و به تبع آن در جامعه آن زمان گردید تاثیر فکری ـ عقیدتی در ایلخانان بود که به سبب آن احمد تکودار، غازان خان، اولجایتو (خدابنده) و ابوسعید بهادرخان از حکام مغول در ایران به دین اسلام مشرف شده مسلمانی اختیار نمودند و اولجایتو نیز با قبول مذهب تشیع نقش مهمی در تحول جامعه و روی کار آمدن علویان و محبان اهل بیت در روزگار ایلخانان داشت.

در دوره حکومت غازان خان وزیر باکفایت و دانشمند وی خواجه رشیدالدین فضل الله همدانی نیز اقدامات شگرفی در جهت آبادانی ممالک اسلامی انجام داد؛ یکی از بزرگترین این اقدامات ساخت بنای عظیم ربع رشیدی است که می توان از آن به عنوان یک شهرک علمی و دانشگاهی نام برد که در آن برای دانشجویان، استادان، صنعتگران و... امکانات ویژه ای فراهم آمده و نیز موقوفاتی در آن احداث شده بود که افراد بی بضاعت نیز می توانستند از آن بهره یابند از آن جمله استادانی مشخص شده بودند که در دارالتعلیم ایتام موظف به تعلیم قرآن به کودکان بی بضاعت بودند که این اقدامات و امور وقفی مربوط به آن در وقف نامه خواجه به شکل مبسوط بیان شده است؛ همچنین مولفات خواجه از جمله جامع التواریخ از کتب معتبر در زمینه تاریخ مغول به شمار می رود و مورد مراجعه اهل فن در این موضوع است. (علامه محمد قزوینی عقیده دارد که در دوره مغول فن تاریخ نویسی تحول بسزایی یافت و آثار تاریخی این دوره اعم از تاریخ جهانگشا، جامع التواریخ، تاریخ وصاف و... از نمونه های عالی تاریخ نویسی در ایران به شمار می رود)

در زمان الجایتو نیز که مذهب تشیع اختیار نموده بود اقدامات فراوانی در جهت آبادانی صورت پذیرفت و بنای شهر سلطانیه در نزدیکی زنجان که از زمان غازان آغاز شده بود در این مدت تکمیل و به شهری زیبا مبدل شد ولی متاسفانه دیری نپایید و بعد از مرگ الجایتو از رونق افتاد که نماد گنبد سلطانیه یادگاری از آن دوران است.

البته این تنها اقدامات دانشمندان ایرانی در جهت آبادانی شهرها و روستاهای ایران یا تصنیف کتب بود که به عینه مشهود و در توارخ مضبوط است، اما اقدامات باطنی این عده از حکما و دانشمندان ایرانی را که در خفا تاثیرات ذهنی بر حاکمان عصر گذارده و باعث تحولات عقیدتی در ایشان شده اند، نباید از خاطر برد چه اگر حسن رفتار و سعه صدر بزرگان در مواجهه با مغولان و ایلخانان نبود این نفوذ کلام و رفتار را در خان های مغولی نمی توانستند داشته باشند و ویرانی ها و قتل و غارت ها همچنان ادامه می یافت و خدا داند چه به روزگار ایران و مردمش می آمد، اما به لطف و برکت فرهنگ غنی مردمان این سرزمین اسلامی، سرانجام مغول خود از داعیه داران بزرگ اسلام و فرهنگ ایران زمین شد.

پانوشت ها:

۱ـ تاریخ جهانگشای جوینی تالیف محمد جوینی تصحیح محمد قزوینی، دنیای کتاب، ۱۳۷۵

۲ ـ تسلیه الاخوان تالیف عطاملک جوینی تصحیح و تحشیه دکتر عباس ماهیار انتشاراتی آباد ،۱۳۶۱

هوشنگ شکری