دختران آتش

«بوف کور» هدایت و« اورلیا»ی نروال

هدایت بر همه چیز من تاثیر گذاشته است. از نگاه انتقادی به جهان و انسان گرفته تا به هنر و ادبیات. از تشخیص سره از ناسره تا شناخت رجاله‌های عالم فرهنگ و هنر. اما بیش از این نیز بوده است. شاید بخشی از نگاه من به ادبیات معاصر جهان به‌خصوص فرانسه از طریق او شکل گرفت. نباید از کلمه شاید استفاده می‌کردم. باید می‌گفتم قطعا این‌گونه بوده. من به هدایت از جنبه‌های مختلفی وامدار هستم و خود را شاگرد بی‌مقدار او می‌دانم. صمیمانه برایتان می‌نویسم. که گرفتار عادات روزمره نوشتاری نشوم.

سال‌ها پیش بود و نمی‌دانم دقیقا چه‌سالی که در جایی شاید در خاطرات «م. فرزانه» خواندم که گویا مترجم آثار هدایت به فرانسه همان «رژه لسکوی» فقید گفته بود هدایت به‌شکلی بوف کور را از روی داستان«اورلیا» اثر شاعر فرانسوی «ژرار دو نروال» به نحوی کپی کرده و تنها به تغییر برخی بخش‌ها دست زده است. از تعجب عرق کردم. امکان نداشت یک‌چنین چیزی. هدایت با آن همه تاکید بر اخلاق و اصول چگونه توانسته چنین خطایی داشته باشد. بعدها نیز دیدم یکی از منتقدان هدایت که آثار هدایت مثل تیر در گلویش‌ گیر کرده این ادعا را دوباره تکرار کرده و بدون اینکه به بررسی این دو اثر یعنی«اورلیا» و «بوف‌کور»پرداخته باشد یک اراجیفی سر هم کرده است.

اما این نکته را هم همان زمان فهمیدم که هدایت بیش از حد به نروال علاقه داشته. شروع کردم به جست‌وجو برای پیدا کردن متون نروال و از همه مهم‌تر«اورلیا». پس از یافتن این داستان بی‌نظیر بدون لحظه‌ای درنگ ترجمه را آغاز کردم تا ببینم این ادعا تا چه حد صحت دارد. هرچه جلوتر می‌رفتم متوجه تفاوت‌های این دو ادیب می‌شدم. تفاوت‌هایی ساختاری چه در دیدگاه‌های ادبی و چه در تکنیک‌های روایت؛ چه در پرداخت و ریتم داستان و چه در پیرنگ‌ها. اصلا دو ماجرای کاملا جدا از هم بود. به اواسط داستان که رسیدم کاملا اطمینان پیدا کردم که هدایت هیچ چیزی را از نروال کپی نکرده است. ایده‌های زیادی هم از زمان یونان تا به امروز بر مبنای سرگشتگی عشقی و دگردیسی شخصیت معشوق‌ها و نگاران زیباروی شکل گرفته است. نروال در اورلیا هیچ سهمی به نفرت و تبدیل احساسات عاشقانه به تنفر نداده است. اورلیا سفری خود ترسیم‌گرایانه است از حال و روز نویسنده در برابر زنی که به اشکال مختلف و همگی هم زیبا و شیرین به او روی می‌نمایانند.

حال و هوای نروال نه‌تنها در اورلیا بلکه در غزلیات و سایر آثارش عمیقا اسطوره‌گرایانه و نوستالژیک است و این احساس با نوعی مذهب شخصی که برگرفته از مسیحیت غیرکاتولیک و رسمی است ممزوج شده. بخش نهایی داستان اورلیا روایت ملاقات نروال با یک سرباز مجروح در بیمارستان است. نروال که برای مدتی در آنجا بستری بوده و هر شب با کابوس‌هایی مواجه بوده توسط تیم درمانی بیمارستان با سرباز آشنا می‌شود که نه حرف می‌زند، نه می‌شنود و نه می‌تواند از راه معمولی غذا بخورد. همدلی و دلسوزی عمیق نروال با سرباز بخت‌برگشته باعث این می‌شود که علایم بهبودی در حال این شاعر نمایان شود. البته برای مدتی. در نهایت نیز نروال داستان این دلدادگی توهم‌زا را در بخش پایان‌بندی و تحت‌عنوان«یادمان‌ها» به شکلی اسطوره‌ای و حماسی به پایان می‌رساند. شیفتگی نروال به اساطیر نوردیک، یونانی، مصری و افسانه‌های شرقی باعث ایجاد نوعی زبان چندفرهنگی و التقاطی می‌شود. گونه‌ای فیوژن ادبی که هر لحظه مخاطب را از این سو به آن سوی اسطوره‌ها و افسانه‌ها می‌برد. گفته می‌شود که شخصیت‌های سه‌گانه زن در بوف‌کور هم اسطوره‌ای هستند اما باید به نکته‌ای توجه کرد و آن، نوع کاربرد این شخصیت‌ها در داستان است.

نوستالژی هدایت به هیچ‌وجه ستایش مطلق گذشته را دربر نمی‌گیرد. اما نروال به دلیل وضعیت روحی و روانی حادش بیشتر در دنیای اسطوره‌ها سفر می‌کرد و رویا دیدن را دومین شکل از زندگی می‌دانست و این درست اولین جمله از داستان«اورلیا»ست. هدایت با اینکه یک نویسنده ادبی به حساب می‌آید اما به‌خوبی با روانکاوی فرویدی آشناست و به‌شکلی تجربه‌گرایانه و علمی به ماجرای اساطیر می‌نگرد و گاه جنبه انتقادی گفتمان خود را نیز حفظ می‌کند. اما نروال کاملا در فضای اساطیری غرق شده است و تمایلی به ابژه‌ها و زندگی روزمره ندارد ولی باید پذیرفت که هر دو نفر یک سرنوشت داشتند: خودکشی. اما هم نحوه خودکشی‌ها متفاوت بود و هم انگیزه‌ها. نروال یک نهیلیست رمانتیک دوآتشه بود و همه چیزش را برای عشق فدا کرد اما هدایت نه آنچنان از نظر سبکی رمانتیک بود و نه آنچنان عاشق. در هر حال هدایت مرا با یکی از نوابغ ادبیات فرانسه آشنا کرد همان‌گونه که آشنایی من با فروید نیز از مدخل هدایت بود. بسیاری از اندیشمندان به او بدهکارند و بسیاری دیگر در کلینیک منتظر درآوردن تیر‌هایی از گلو.

علیرضا امیرحاجبی