تاریخ زنده مبارزات روحانیت

نگاهی به حیات استاد دوانی

الف) نگاهی کوتاه به زندگانی علمی مرحوم علی دوانی

روستای کوچک دوان در ۱۲ کیلومتری شمال شرقی کازرون در طول چهارده قرن، بیش از سی عالم بزرگوار تربیت و به عالم اسلام تقدیم كرده است و بدون تردید، سرآمد آنان در تاریخ معاصر ایران، حجت الاسلام علی دوانی است.

استاد علی دوانی در مهر ماه ۱۳۱۰ هجری شمسی در آن روستا متولد شد و تا سن هفت سالگی در دوان به سر می‌برد و پس از آن، نزد اقوامش به آبادان رفت. در آن شهر، دو کلاس اکابر (ششم ابتدایی) را پشت سر گذاشت و وارد آموزشگاه فنی شرکت نفت شد.

حدود سال۱۳۲۲ برای تحصیل علوم دینی عازم نجف شد و به مدت پنج سال و نیم در حوزه علمیه نجف نزد استادانی چون شهید آیت‌الله مدنی، آقا شیخ علی کاشانی، میرزا محمد اردبیلی، محمد غروی، آیت‌الله محمدرضا طبسی و آیت‌الله حاج میرزا علی فلسفی تحصیل كرد و کتاب قوانین در علم اصول فقه و جلد نخست شرح لمعه را به پایان رسانید.

در اوایل سال ۱۳۲۷ به دلیل کسالت و برای تغییر آب و هوا به کشور بازگشت و به زیارت بارگاه علی‌بن موسی‌الرضا و سپس به نهاوند رفت و با دختر مرحوم آیت‌الله احمد آل آقا نهاوندی از سلاله استاد کل وحید بهبهانی ازدواج کرد.

استاد دوانی پس از ازدواج برای تکمیل تحصیلاتش به قم رفت و از محضر اساتیدی چون علامه طباطبایی، شهید آیت‌الله صدوقی، امام خمینی و آیت‌الله بروجردی، فقه، اصول، تفسیر و فلسفه را فرا گرفت و پس از ۲۲ سال دروس حوزوی را به پایان رسانید.

استاد دوانی کار خود را در پوشش روحانیت در دو شیوه متمرکز کرده بود؛ یکی منبر و سخنرانی دینی و دیگری، تألیف و تصنیف کتب مذهبی. بر این اساس، سال‌ها در استان‌های گوناگون کشور و همچنین چندین سال در کشور کویت در ماه‌های مبارک رمضان، محرم و صفر سخنرانی می‌كرد. وی در قم با جمعی از فضلای حوزه علمیه، مجله دینی «درس‌هایی از مکتب اسلام» را منتشر کرد. در سال ۱۳۵۰ به تهران آمد و در این شهر سکونت كرد و در هر دو مقوله سخنرانی و تألیف کتب دینی، فعالیت خود را ادامه داد و موفق شد بیش از ۷۶ جلد کتاب در زمینه‌های تألیف، تصنیف، ترجمه، تصحیح و تهذیب منتشر سازد.

ایشان بیش از هشتاد مقاله تحقیقی نیز در جراید به چاپ رسانده است؛ افزون بر آن در دانشگاه‌های گوناگون از جمله دانشگاه تربیت معلم، امام صادق (ع)، امام حسین (ع)، دانشکده الهیات و معارف اسلامی، دانشکده علوم قرآنی و ... در موضوعات تاریخ اسلام، سیره ائمه معصومین، تاریخ فقه، تراجم و رجال به تدریس پرداخت.

استاد دوانی در حدود سی کنگره علمی شرکت كرد و مقالات او در بیشتر این کنگره‌ها به چاپ رسید. (برگرفته از کتاب تاریخ و فرهنگ مردم دوان، تحقیق دکتر عبدالعلی لهستانی زاده، انتشارات نوید شیراز، چاپ دوم، ۱۳۸۰، ص ۴۹۳).

برخی از آثار مهم ایشان به شرح زیر است:

۱) شرح زندگانی استاد کل وحید بهبهانی

۲) شرح زندگانی جلال‌الدین دوانی

۳) نگاهی کوتاه به زندگانی پر افتخار سیدرضی

۴) امام خمینی در آیینه خاطره‌ها

۵) امام مهدی ـ علیه‌السلام ـ از دیدگاه قرآن و عترت

۶) تاریخ اسلام از آغاز تا هجرت

۷) حاج شیخ عباس قمی، مرد تقوا و فضیلت

۸) خاطرات من از استاد شهید مطهری

۹) دانشمندان عامه و مهدی موعود

۱۰) زندگانی زعیم بزرگ عالم تشیع آیت‌الله بروجردی

۱۱) مفاخر اسلام (دوازده جلد)

۱۲) نهضت روحانیون ایران (ده جلد)

۱۳)نقد عمر

ب) آثار مرحوم علی دوانی از دیدگاه اندیشمندان بزرگ دینی

۱) تقدیرنامه هبه‌الدین حسینی شهرستانی از مرحوم علی دوانی

پس از آن که مرحوم علی دوانی کتاب «وحید بهبهانی» را نگاشت، دانشمند فرهیخته علامه شهیر مرحوم آیت‌الله سید هبه‌الدین شهرستانی، مؤلف کتاب گرانقدر اسلام و هیئت و نزدیک به پنجاه کتاب دیگر، درباره آن و نویسنده‌اش چنین نوشت: «بسی مسرور و خوشوقتم از اطلاع بر این کتاب کریم موسوم به (وحید بهبهانی) که از هر حیث دارای علو مرتبت و اهمیت است. چه از جهت موضوع تاریخی و شخص شخیص مرحوم آقای وحید بهبهانی و فرید بلا ثانی و چه از جهت سعه باع و کثرت اطلاع و احاطه مؤلف بزرگوار آن، دانشمند محترم جناب آقای علی دوانی و حلاوت تلاوت عبارت‌های خجسته و معانی برجسته آن که بسی شایسته تمجید می‌باشد...». (وحید بهبهانی، علی دوانی، ص ۱۷، انتشارات امیر کبیر، تهران، ۱۳۶۲).

۲) شیخ آقا بزرگ تهرانی و تجلیل از مرحوم علی دوانی:

«پس از آن که استاد دوانی کتاب شرح زندگانی استاد کل وحید بهبهانی را نزد شیخ آقا بزرگ فرستادند، ایشان در پاسخ چنین نگاشتند: چندی قبل که شرح احوال محقق دوانی را ارسال داشتید، تشکر از وصول آن نمودم تا آن که نسخه شریفه ترجمه وحید بهبهانی را ارسال داشتید نیز حقیر زیادتی مسرت خود را عرضه داشتم نمی‌دانم چه شده که نرسیده است!

چگونه فرض می‌شود که من این خدمت بزرگ سر کار را به بزرگ‌ترین افراد علمای اسلام تقدیر نکرده باشم؟ البته ملاحظه کرده‌اید حقیر در ترجمه‌این شخص بزرگ در مجله کرام البرره، تنها نزدیك به سه صفحه نوشته‌ام. این کجا و این مجلد کتاب نفیس بزرگ حاوی قریب پانصد صفحه که سرکار مرقوم داشته‌اید، كجا!؟ پس من با این قصر باع چگونه تقریظ کنم این کتاب جلیل را؟ هر چه بنویسم ادای حق او نمی‌شود و چون کتاب به زبان شیوای فارسی است هر کسی به خواندن فارسی آشنایی داشته باشد، فواید و مزایای آن را درک می‌کند» (همان، ص ۱۹).

ج) مرحوم علی دوانی، تاریخ شفاهی مبارزات روحانیون و حوزه‌های علمیه در دوره معاصر

۱) کتاب نقد عمر به درخواست مرکز اسناد انقلاب اسلامی برای درج در خاطرات استاد:

روح‌الله حسینیان، رئیس مرکز اسناد انقلاب در نامه‌ای از مرحوم دوانی به عنوان شخصیتی آگاه از حوادث انقلاب اسلامی دانسته و برای جمع‌آوری خاطرات وی به عنوان یکی از منابع در این زمینه چنین درخواست می‌کند:

«هو العزیز

حضرت حجت‌الاسلام و المسلمین دانشمند معظم جناب آقای دوانی ـ دامت افاضاته

یکی از لوازم تاریخ‌نگاری، یافتن منابع و اسناد موثق است که تدوین تاریخ انقلاب اسلامی نیز از این قاعده مستثنی نیست و یکی از منابع، روایاتی است که از شاهدان عینی روایت می‌شود، به ویژه افرادی که خود درگیر حوادث و احیانا از مسائل آشکار و نهان آن اطلاع دارند. با توجه به این موضوع، مرکز اسناد انقلاب اسلامی در نظر دارد خاطرات جناب‌عالی را به عنوان یکی از منابع، تنظیم و منتشر سازد؛ بنابراین، به هر طریقی که مصلحت می‌دانید ما را راهنمایی فرمایید تا روایتی متقن و مستند برای تاریخ انقلاب اسلامی تهیه شود...» (برگرفته از کتاب نقد عمر، علی دوانی، ص ۱۶، انتشارات رهنمون، ۱۳۸۲).

۲) تمجید علی‌رضا ذکاوتی از مرحوم دوانی:

نویسنده ژرف‌نگر معاصر، آقای علیرضا ذکاوتی قراگوزلو، پس از مطالعه کتاب «خاطرات من از استاد شهید مطهری» درباره نویسنده آن چنین می‌نویسد: «در مورد خاطرات من از استاد شهید مطهری نکته‌ای به نظرم آمد که به عرض برسانم. حضرت عالی امروز از مصادیق کریمه شهدای علی الناس هستید. فی الواقع شرایطی که برای جناب عالی حاصل شده، حوزه‌های نجف و قم و شهرستان‌ها و تهران را به خوبی شناخته‌اید با بزرگانی تراز اول محشور بوده‌اید و سیر مراحل علمی و عملی فرموده‌اید، لذا بهترین کسی که می‌تواند تاریخ معاصر ایران (جنبش‌ها، حوزه و جریانات فکری) را بنویسد، شما هستید. البته در کتاب نهضت روحانیون ایران، این مهم تا حدودی انجام پذیرفته است، لیکن مطلب وسیع‌تر از اینهاست و احاطه و اشراف جناب عالی به جریانات نیم قرن اخیر، این انتظار را به وجود می‌آورد که یک سند معتبر در بررسی اندیشه مذهبی در ایران معاصر به یادگار بگذارید، زیرا «الشاهد یری ما لا یری» چه خوب است اگر صلاح و مقتضی بدانید، پیش از آن که غریبه یا نااهل تاریخچه اندیشه‌های مذهبی در ایران نیم قرن اخیر را بنویسد.

جنابعالی به عنوان یک محقق دانشور، متعهد، دلسوز و آگاه با آن قلم شیوا و بی‌پیرایه، ‌این وظیفه تاریخی را به انجام برسانید...» (همانجا، ص ۱۷).

۳) شهید مطهری و مرحوم علی دوانی:

به نظر می‌رسد استاد دوانی از سال‌های ۱۳۲۸ هجری شمسی با آرا و اندیشه‌های شهید مطهری در قم آشنا بوده و از همان زمان با آن شهید بزرگوار مراوده داشته است، به طوری که در کتاب «خاطرات من از استاد شهید مطهری» به موارد بسیاری از آن اشاره می‌کند.

از جمله استاد از مرحوم دوانی تقاضا می‌کند که بار دیگر به قم بازگشته و به همراه وی به یک نوع تحول و تغییراتی در روش تدریس و ساختن طلاب مجهز به علوم اسلامی هماهنگ با نیاز عصر و زمان اقدام كنند. در این باره به وی چنین می‌گوید: «شما در تاریخ اسلام و رجال و تراجم و شرح حال بزرگان مثل همین مفاخر اسلام که سال‌ها درباره‌شان مطالعه کرده و مقاله و کتاب‌هایی نوشته‌ای، برای شاگردانی که در اختیارت می‌گذاریم، تدریس و کار کن...» (خاطرات من از استاد شهید مطهری، علی دوانی، انتشارات صدرا، ۱۳۷۲، قم، ص۱۰۱).

به نوشته استاد، روابط بین آن دو چنان عمیق و مستحکم بوده است که پس از شهادت شهید مطهری در سال ۱۳۵۸ وی پس از شرکت در مجلس ختم آن شهید و افسوس از درگذشت او دیگر هیچ گاه به منبر نرفت. (همانجا، ص۱۰۶).

سیدخلیل میرطاووسی