ارگونومی و كاربرد آن

● مقدمه

در جهان كنونی و در سرآغاز سده بیست و یكم میلادی، علوم، بخش عمده‌ای از مشكلات افراد را در سیستم‌های كاری گوناگون حل و فصل كرده است. در این راستا، علوم و فنونی وجود دارند كه از زوایای مختلف سلامت و بهداشت انسان‌ها و نیز كارآیی آنها را مورد بررسی و تجزیه و تحلیل قرار می‌دهند. یكی از این علوم، ارگونومی یا همان مهندسی فاكتورهای انسانی است.

نیاز توجه هر چه بیشتر به عوامل انسانی در هر سازمانی بدون شك جزو مهمترین اصول و معیارهای آن سازمان است زیرا تمامی سازمان‌ها بدون استفاده از منابع انسانی، در واقع بی‌معنی و بی‌اعتبار هستند و فلسفه وجودی۱ شان به خطر می‌افتد. پس، ناگفته پیداست كه باید به این انسانهای شریفی كه در سازمان‌ها و شركت‌های مختلف با دل و جان كار می‌كنند، ارزش قائل شده و قبل از هر چیز آنها را به عنوان همنوع خود در نظر آوریم، نه به مثابه قسمتی از دستگاه تولیدی سازمان (كارزار جدی ۱۳۷۹).

جویس مریلین، رئیس مؤسسه جویس در سیاتل آمریكا بر این عقیده است كه اكنون دیگر این باور عمومیت یافته است كه شركت‌هایی كه بهره وری و كنترل كیفیت را مدِ نظر دارند، دخالت دادن ارگونومی را در برنامه‌هایشان به عنوان یك شم تجاری بكار می‌گیرند؛ شركت‌های موفق برنامه ارگونومی را با ایمنی، كنترل كیفیت و برنامه‌های تولیدی جهت دستیابی به حداكثر سود تلفیق نموده اند (طاهری ۱۳۷۶).بالاخره باید اشاره كرد كه در نظر گرفتن اصول ارگونومی در كار، نه تنها باعث حفظ سلامت نیروی انسانی و كارآمد در جوامع بشری می‌شود، بلكه مانع تحمل بسیاری از هزینه‌های مالی بر اقتصاد كشورهای فقیر خواهدشد.

بعنوان مثال با طراحی درست و اصولی محل كار، می‌توان از متحمل شدن بیشترِ هزینه‌هایی چون هزینه از كار افتادگی، هزینه ناشی از حوادث، هزینه زمان از دست رفته تولید، هزینه ضایعات تولید اجتناب كرد. كم كردن زمان انجام كار، حذف حركات اضافی در روند كار، شیوه ارتباط با محیط بیرونی، موازنه عرضه و تقاضا، بهینه سازی محیط كار، صرفه جویی در مصرف انرژی، و در یك كلام ارتقاءِ سطح سلامت انسان و شكوفایی اقتصادی، همه و همه از جمله مسائلی است كه با شناخت صحیح از این دانش نوین می‌توان به آن دست یافت.

در حال حاضر در صنایع مختلف كشور، بخش‌های زیادی به چشم می‌خورد كه كارگران در آن واحدها مشغول انجام فعالیت‌های بدنی و جسمانی می‌باشند. بنابراین عدم توجه به چگونگی انجام كار، می‌تواند صدمات یاد شده را سبب گردد. عوارض استخوانی ـ عضلانی در حقیقت از جمله بیماریهای مرتبط با كار هستند كه می‌توانند بسیار ناتوان كننده ظاهر شده و باعث افت راندمان، افزایش غیبت های ناشی از كار، غرامت های دستمزد و نهایتاً، از كار افتادگی كارگر شوند.

ارگونومی۲ یا همان مهندسی فاكتورهای انسانی۳، علمی تركیبی است كه سعی دارد ابزارها، دستگاه ها، محیط كار و مشاغل را با توجه به توانایی هایی جسمی ـ فكری و محدودیت ها و علائق انسانها، طراحی نماید. این علم با هدف افزایش بهره وری، با عنایت بر سلامتی، ایمنی و رفاه انسان در محیط، شكل گرفته است. همچنین این علم در تلاش است بجای متناسب سازی انسان با محیط، محیط را با انسان متناسب سازد. در این راستا، سازمان بین المللی كار۴، واژه ارگونومی را به معنای متناسب كردن كار و شغل برای انسان۵ تعریف كرده است (فروزانفر ۱۳۷۸).

این علم برای طراحی و ساخت ابزار و سیستم های تولیدی از ساده تا پیچیده و بغرنج، حل مشكلات مربوط به تكنولوژی نوین، و حتی ابزار و وسائل زندگی روزمره، كاربرد دارد. امروزه، از طراحی یك ابزار ساده نظیر انبردستی ساده (از نظر نوع جنس، مصالح بكار رفته، اندازه دسته، نوع و تركیب پلاستیكی دسته آن و ) و یا یك خودكار (از نظر قطر، اندازه، رنگ و ) گرفته تا طراحی یك سیستم تولیدی كامل، از ارگونومی استفاده می‌شود. عمدتاً زمینه‌هایی كه ارگونومی در آنها مطالعه و اقدام می‌كند، عبارتند از طراحی ابزار، وسائل، ماشین ها و تأسیسات به طرز صحیح و مطلوب، طراحی روش انجام كار با توجه به بهترین نحوه اجراء و متناسب با سیستم عضلانی و ساختمان فیزیكی بدن انسان و با هماهنگی روانی میان افراد و محیط كار و ابزار كار، وضعیت صحیح قرار گرفتن بدن و حركات انسان حین انجام كار، شرایط فیزیكی مناسب در محیط كار با توجه به عواملی از قبیل دما، رطوبت، جریان هوا، ارتعاشات، سر و صدا، نور و روشنایی، گرد و غبار، تشعشعات و آلودگی های مختلف.

● تعاریف ارگونومی

واژه «ارگونومی» از دو كلمه یونانی «ارگو۶» به معنی كار و «نوموس۷» به معنی قانون و قاعده طبیعی مشتق شده است و در لغت به معنای قوانین طبیعی كار است. اما در اصطلاح كاربردی علم ارگونومی مجموعه دانشی است كه از تلفیق علوم زیستی، فیزیولوژی انسانی، سیستم‌ها و روش ها، طراحی مشاغل و محیط كار به وجود آمده است كه سعی دارد ابزارها، دستگاه‌ها و محیط كار را با توجه به در نظر گرفتن توانایی های جسمانی، فكری و محدودیت‌ها و علائق انسان‌ها، طراحی كند. این علم با هدف افزایش بهره‌وری با توجه به سلامتی، ایمنی و رفاه كاركنان در محیط كار شكل یافته است (صادقی ۱۳۷۹؛ طاهری ۱۳۷۶).

برخی از تعاریفی كه متخصصان و كارشناسان این علم از ارگونومی نموده‌اند، به عنوان نمونه در زیر آورده می‌شود:

ارگونومی علم مطالعه انسانها در حین انجام كار، برای درك ارتباط پیچیده میان افراد و جنبه های فیزیكی و روانشناختی محیط كار، نیازهای شغلی و روشهای كار می‌باشد (WHO ۱۹۷۸).

ارگونومی علمی است كه انسان و تعامل آن را با محصولات، تولیدات، تجهیزات، امكانات، روش ها و محیط كار و زندگی مورد مطالعه قرار می‌دهد و علیرغم علوم فنی ـ مهندسی (كه عمدتا به تكنیك ها و فنون می پردازد) بر انسان و طراحی وسائل برای افراد تاكید دارد (ساندرز و دیگران ۱۳۷۸).

ارگونومی عبارتست از كاربرد اطلاعات علمی موجود درباره انسان (و روش های علمی كسب چنین اطلاعاتی) برای حل مشكلات طراحی (هلاندر ۱۳۷۵).

انجمن بین‌المللی ارگونومی۸، ارگونومی را چنین تعریف می‌كند: ارگونومی علمی است كه دانش حاصل از علوم انسانی را با مشاغل، سیستم‌ها، محصولات و محیط زیست با توجه به توانایی های جسمانی و روانی و محدودیت‌های انسانی مرتبط می سازد (هانچینسون و دیل).

اما با توجه به تجارب علمی، و نیز با توجه به اجرای ارگونومی در یكی از خطوط تولید شركت فرآورده های ـ غذایی گل بهان توسط نگارنده، و همچنین با توجه به اینكه نگارنده، پایان نامه كارشناسی ارشد خود را نیز در این مورد نوشته است، تعریف زیر، مفهوم ارگونومی را بهتر روشن می‌سازد:

ارگونومی عبارتست از علم بكارگیری بهینه از ابزار كار در محیط كاری، به نحوی كه حداكثر بازدهی در تولیداتی كه انسان در آن نقش دارد، بدست آید در حالی كه كارگر یا كاربر حداكثر رضایت را از كاربرد ابزار مزبور و همچنین از محیط كاری دارد و میزان ایمنی لازم در كار برای كارگران و كاربران فراهم شده است (كارزار جدی ۱۳۷۹).

با توجه به تعریف فوق، علم ارگونومی از رشته های علمی نظیر پزشكی، فیزیولوژی، آمار، روانشناسی، مردم شناسی، آناتومی، بیومكانیك و سنجش ابعاد و اجزای بدن انسان، برای طراحی ماشین و محیط كار سود می‌برد. در واقع، ارگونومی یك علم چند رشته‌ای است كه ارتباط متقابل تكنولوژی، محیط و نیازهای روحی و جسمانی انسان را برقرار می سازد. در ایالات متحده آمریكا، بجای واژه ارگونومی، عبارت مهندسی فاكتورهای انسانی را بكار می‌برند. انجمن فاكتورهای انسانی و ارگونومی آمریكا نیز بر روش های طراحی تاكید داشته و مهندسی فاكتورهای انسانی را چنین تعریف می‌كند: «كشف و كاربرداصول مربوط به رفتار انسان و خصوصیات طراحی، ارزیابی، فرآیند نگهداری محصولات و سیستم ها با هدف ایمن بودن، اثر بخش بودن و ایجاد رضایت در بین كاركنان».

اهداف اساسی علم ارگونومی، بهبود نحوه انجام كار، روش های كار و ابزار كار، و انطباق آنها با ویژگیهای روانی و جسمی انسان است. البته باید توجه داشت كه با مراعات اصول ارگونومی، فشار كاری و خستگی های بی مورد كاهش می‌یابد. همچنین، ارگونومی در پی انطباق علمی شغل، شرایط، ابزار و محیط كار با مشخصات فیزیكی و بدنی انسان و نیز تعیین نیرو و توانایی جسمی اوست. باید شغل و محیط كار چنان طراحی شود كه با مشخصات فیزیكی میانگین افراد (با ملحوظ كردن انحراف معیارهای مربوطه) مطابقت داشته باشد (فروزانفر ۱۳۷۸).

● تاریخچه ارگونومی

حوزه پیدایش ارگونومی به انقلاب صنعتی ـ اواخر قرن نوزدهم و اوائل قرن بیستم ـ برمی‌گردد. كارهای پژوهشی فرانك و لیلیان گیلبرت در زمینه كارسنجی۹ و مدیریت كارگاهی سرآغازی بر مطالعات ارگونومیك بود. پس از جنگ جهانی دوم و بویژه با روشن تر شدن مشكلات كاری و حتی تلفات ناشی از عدم توجه به دانش ارگونومی در محیط كاری، نیاز به طراحی محل كار بصورت ارگونومیك بیشتر احساس شد. پیچیدگی اشتباه های احتمالی در زمینه های مختلف همچون هواپیماهای جنگی، رادار و دیگر تجهیزات در طول جنگ، هم جنبه مهندسی و هم جنبه رفتاری داشت و گروه‌هایی متشكل از روانشناسان، مهندسان، انسان‌شناسان و فیزیولوژیست‌ها، همراه با هم كوشش‌هایی را جهت حل مشكلات طراحی و آموزش آغاز كردند. چنین كوشش‌هایی كه در خلال جنگ دوم جهانی در آمریكا و انگلستان، به طور همزمان آغاز شده بود باعث گردید تا دانش ارگونومی شروع به رشد و توسعه كند و در اغلب كشورهای اروپایی مورد توجه واقع شود. در دهه ۱۹۸۰ میلادی، متأسفانه فجایع تكنولوژیكی بسیاری رخ داد و موجب شناخته شدن هر چه بیشتر دانش ارگونومی در میان مردم شد. كارخانه سازان، كارخانه داران، كارگران، دولتمردان و به تبع آن عامه مردم به طراحی ارگونومیك روی آوردند (ساندرز و مك‌كورمیك ۱۹۹۸).

در ۴ دسامبر ۱۹۸۴میلادی، نشت گاز متیلو سوسیانات در كارخانه تولید سموم ضد آفات شركت یونیون كارباید در بوپال هند، سبب مرگ نزدیك به ۴۰۰۰ تن و آسیب دیدن ۲۰۰۰۰۰ نفر دیگر شد. دو سال بعد، در ۱۹۸۶ میلادی، انفجار شدیدی در نیروگاه هسته ای چرنوبیل در شوروی (سابق)، سبب مرگ ۳۰۰نفر و قرار گرفتن طیف وسیعی از مردم در معرض تابش های زیان آور و آلوده شدن میلیون ها هكتار زمین به رادیو اكتیو شد. سه سال بعد در ۱۹۸۹ میلادی در یك واحد تولیدی مواد پلاستیكی متعلق به شركت نفت فیلیپس در تگزاس انفجاری روی داد كه شدت این انفجار معادل انفجار ۱۰ تُن تی. اِن. تی بود. ۲۳ نفر كشته و ۱۰۰ نفر مجروح شدند. همه این موارد و مثال های بسیار زیادی كه مجال گنجایش آنها در این چند صفحه نیست، به باور كارشناسان، حوادثی هستند كه علت اصلی تمامی آنها را باید در عدم طراحی صحیح ارگونومیك (به معنای كلی كلمه) جست (ساندرز و دیگران ۱۳۷۸).

نویسنده : كارزار جدی‌وند، رضا

مراجع

حبیبی، احسان اله. ۱۳۷۷. ارگونومیك شغلی ( دستیابی و ارتقاء سطوح ایمنی و بهداشت از طریق طراحی محیط كار. مجله صنعت و ایمنی ۶۳.

چوبینه، علیرضا و دیگران. ۱۳۷۸. ارگونومی در عمل. تهران: مركز.

رشیدی، رجب. ۱۳۷۳. ارگونومی. مجله صنعت و ایمنی ۳۵.

ساندرز، مارك، اس. و دیگران. ۱۳۷۸. ارگونومی. ترجمه محمدرضا افضلی. تهران: علوم دانشگاهی.

صادقی نائینی، حسن. ۱۳۷۹. اصول ارگونومی در طراحی سیستم های حمل دستی كالا، تهران: آسانا.

صادقی نائینی، حسن. ۱۳۷۷. شیوه های عملی ارتقاء بهره‌وری نیروی انسانی، بخش كاربرد اصول مهندسی فاكتورهای انسانی. تهران: مركز آموزش مدیریت دولتی.

طاهری، شهنام. ۱۳۷۶. كارسنجی و روش سنجی، تهران: آروین.

فروزانفر، بهزاد. ۱۳۷۸. ارگونومی چیست. روش ۴۶.

فقیه، نظام الدین. ۱۳۷۷. شیوه های عملی ارتقاء بهره وری نیروی انسانی، بخش ارگونومی در طراحی و مدیریت محیط كار. تهران: مركز آموزش مدیریت دولتی.

فیزنت، استیفن. ۱۳۷۵. انسان، آنتروپومتری، ارگونومی و طراحی. ترجمه علیرضا چوبینه و دیگران. تهران: مركز.

كارزار جدِی، رضا. ۱۳۷۹. نقش ارگونومی و تاثیر آن در مقدار تولید ( مطالعه موردی: شركت فرآورده های- غذایی گل بهان ). پایان نامه كارشناسی ارشد رشته مدیریت صنعتی ـ گرایش تولید، دانشگاه آزاد اسلامی تبریز.

هلاندر، مارتین. ۱۳۷۵. مهندسی عوامل انسانی در صنعت و تولید (ارگونومی). ترجمه علیرضا چوبینه. شیراز: راهبرد.

Hunchinson and Dale. New Horizons for Human Factors in Design. Mc Graw-Hill.

Sanders, M., and Mc Cormick, E. ۱۹۹۸. Human Factors Engineering in Design.

W.H.O. ۱۹۷۸. A Training Guige for Community Health Workers in Occupational Health. New York: Wiley.

پی‌نوشت‌ها

۱- Mission

۲- Ergonomics

۳- Human Factors Engineering

۴- International Labor Organization (ILO)

۵- Fitting the job to the work

۶- Ergo

۷- Nomus