هیئت‌های مذهبی، ایدئولوژیک یا اتوپیایی؟

کارل مانهایم در کتاب ایدئولوژی و اتوپیا از کارکردهای اتوپیا و تمییز آن از ایدئولوژی به خوبی سخن گفته است و ما همین نکته را می‌توانیم برای هیئت‌های مذهبی در ایران نیز بکار بریم. …

کارل مانهایم در کتاب ایدئولوژی و اتوپیا از کارکردهای اتوپیا و تمییز آن از ایدئولوژی به خوبی سخن گفته است و ما همین نکته را می‌توانیم برای هیئت‌های مذهبی در ایران نیز بکار بریم. هیئت‌های مذهبی ایدئولوژیک نظم اجتماعی موجود را مشروعیت می‌بخشند، از ارزش‌های سلطه دفاع می‌کنند، اقتدار طبقهٔ حاکم را افزایش می‌دهند و موجد تصوری از ثبات و پایداری در جامعه‌اند. درمقابل، هیئت‌های اوتوپیایی ، بیماری‌های نظم اجتماعی موجود را آشکار می‌کنند، ارزش‌های سلطه در جامعه را واژگون می‌سازند، اقتدار گروه‌های حاکم را تضعیف می‌ کنند. اجازه دهید این نکته را اضافه کنم که مانهایم همیشه از این تعریف محدود اوتوپیا پیروی نمی‌کند. همهٔ اوتوپیاها انقلابی نیستند. او اغلب اوتوپیا را در معنای وسیع‌تری به کار می‌برد؛ یعنی آن را برای ارجاع به دیدگاهی از یک جامعهٔ جدید به کار می‌برد که باعث برانگیختن انتقاداتی نسبت به نظم موجود می‌شود و نیرویی را برای تغییر اجتماعی آزاد می‌سازد. اوتوپیاها در انتظار دگرگونی کیفی شرایط زندگی انسانی هستند. چنین اوتوپیاهایی ممکن است انقلابی یا تکاملی باشند.

اما اینکه هیئت‌ها در ایران دارای چه کارکردی هستند بسته به شرایط تاریخی متفاوت می‌شود. هیئت‌ها در پیش از انقلاب بیشتر کارکرد اتوپیایی داشته‌اند اما در سال‌های اخیر هیئت‌ها بیشتر ایدئولوژیک هستند. این امر بدین معنا نیست که هیئت‌ها توان اتوپیایی خود را از دست داده‌اند بلکه این توان کماکان در هیئت‌ها وجود دارد و می‌توان از چنین توانی برای تغییرات دلخواه و احیاء دین و جامعه استفاده کرد.

واقعیت این است که نقش دین در تولید تخیل خلاق جهت دگرگونی سیاسی اجتماعی بالاست و همین امر ما را به تامل بیشتر در کارکرد اتوپیایی هیئتها دعوت می‌کند.

تخیل اوتوپیایی، آدمیان را به گسستن از سیستم موجود و حرکت به سمت نوع جدیدی از جامعه ترغیب می‏کند و از این رهگذر، نقش مهمی در تغییر اجتماعی ایفا می‏کند.

به چه معنا هیئتهای مذهبی در ایران به سمت ایدئولوژیزه شدن گام برداشته‌ند؟

من فکر می‌کنم عناصری از تشیع که شریعتی از آنها به عنوان ابزاری دگرگون ساز و انقلابی بهره گرفته بود امروزه به ابزرای برای تثبیت وضع موجود بکار گرفته می‌شوند. هیئت های قبل از انقلاب منتقد وضع موجود بودند و اشکال اتوپیایی از آینده را نوید می‌دادند. اما امروزه مفاهیم و دالهای موجود در گفتمان هیئتها بیشتر مقوم قدرت موجودند تا منتقد آن. در عین حال چناچه گفتیم اشکال اتوپیایی اگرچه در کسوف رفته است اما محو نشده است و همچنان کارایی لازم را برای جنبشی رادیکال دارد.

عنصر اوپیایی هیئت‌ها آن را از نقد مصون نمی‌دارد. اتوپیا امروزه باید در ارتباط با فرایند مدرن شدن درک شود. این مطلبی است که روشنفکران دینی باید بیشتر بدان توجه کنند. ایده تغییر می‌تواند واپس گرایانه هم باشد. مگر نه آنکه هیئت‌ها منتقد عناصری از مدرنیته در ایران نیز بوده‌اند؟ امااگر هیئت‌ها به عنوان منبع عظیمی برای دگرگونی فرض شوند چرا این دگرگونی نباید در مسیر مدرن ترشدن و سازگاری بیشتر دین با دنیای مدرن بهره گرفته شود؟ این موضوعی است که روشنفکران دینی ما باید با تامل بیشتر در آن از توانهای موجود در هیئت‌ها به نفع پروژه سازگار ی دین با دنیای مدرن بهره ببرند و تلاش کنند از آسیبهای محتملی که هیئهت در پی دارند بکاهند.

عباس کاظمی

http://kazemia.persianblog.ir