تمدن بشری, مرهون یک کتاب

پس از ده قرن سکوت در تاریخ , قرآن کریم بنیان فرهنگ و تمدنی جدید را برای بشر سبب شد

نخستین همایش اعجاز قرآن به همت انجمن علمی اعجاز قرآن دانشگاه شهید بهشتی و حمایت مراکز دیگر در موضوعاتی نظیر مباحث نظری اعجاز، اعجاز علمی قرآن، اعجاز لفظی قرآن و سیستم‌های قرآن با سخنرانی دکتر علیرضا طالب‌پور رئیس پژوهشکده اعجاز قرآن دانشگاه شهید بهشتی، دکتر مهدی تهرانچی رئیس دانشگاه شهید بهشتی، حجت‌الاسلام والمسلمین محمدعلی رضایی اصفهانی مدیر مرکز تحقیقات قرآن کریم‌المهدی(عج) و حجت‌الاسلام والمسلمین دکتر‌محمدسادات منصوری رئیس مرکز پاسخگویی به سوالات دینی سازمان تبلیغات اسلامی، سیزدهم اردیبهشت‌ماه در تالار ابوریحان دانشگاه شهید بهشتی برگزار شد که اکنون بخش‌هایی از سخنرانی‌های این همایش را با هم می‌خوانیم.

● طالب‌پور: ۱۰۰ مقاله دریافت شد

آنچه امروز در این همایش ارائه می‌شود، حاصل فعالیتی است که از سال ۸۶ تاکنون انجام شده است. در آن سال با تاسیس پژوهشکده اعجاز قرآن و بعد هم در سال ۸۸ با تاسیس انجمن علمی اعجاز قرآن فعالیت سازمان‌‌یافته‌ای در جهت بررسی و کشف وجوه مختلف اعجاز قرآن کریم انجام شد. همچنین تاسیس پژوهشکده علم و قرآن در دانشگاه تهران یکی دیگر از گام‌هایی بود که در این راه برداشته شد. هدفی که دنبال می‌شود این است که اعجاز کلام الهی برای مردم بیشتر تبیین شود و به صورت علمی در این باره کار کنیم. بیش از۱۰۰ مقاله به دبیرخانه همایش ارسال شد که حدود۳۰ مقاله مورد پذیرش قرار گرفت. برخی معیارهای پذیرش این بوده که محقق، مصادیق جدیدی از اعجاز یا شیوه نوینی در استخراج اعجاز قرآن کریم ارائه کرده باشد.

ما به دنبال به دست آوردن اثر معجزه که در سال‌ها قبل وجود داشته در این دوران هستیم. هدف اصلی ما تحکیم ایمان مومنین و دعوت از کسانی که علاقه‌مند به این فعالیت هستند، بسترسازی با تشکیل نشست و کنفرانس‌های علمی قرآنی است.

● تهرانچی: ضرورت توجه به قرآن و اهل بیت(ع)

ایجاد تمدن علمی قرون سوم تا پنجم هجری در سرزمین‌های اسلامی مورد تایید همه مورخان تاریخ علم است و این پیشرفت‌ها تاثیر قابل توجهی در ایجاد علم نوین داشته است. در یک گذرگاهی قرار داریم که جمهوری اسلامی ایران می‌خواهد تمدن بزرگ دیگری را پایه‌گذاری کند. در این تحول اگر به قرآن و مکتب اهل بیت(ع) رجوع نکنیم آنچه به دست می‌آید چیزی فراتر از دستاورد غربی‌ها نخواهد بود. تمدن بشری مرهون قرآن است. بعد از افلاطون و ارسطو شاهد یک توقف هزار ساله در علوم تجربی هستیم که بشر مفتون یافته‌های خویش شد تا ظهور اسلام هیچ کار بزرگ تجربی صورت نگرفت و کل بحث تجربی بشر تا قبل از افلاطون و ارسطوست.

هر تمدنی بر ۴ محور دیدگاه فرهنگی غالب، برقراری جریان علمی با دیگر تمدن‌های متاخر، وجوه ارتباطات گسترده فرامنطقه‌ای و حمایت حاکمیت ساخته می‌شود. تعالیم قرآن در خلق دانش تجربی بشر و رجوع دوباره دانشمندان به مشاهدات تجربی اثر منحصر به فردی گذاشت و می‌توان ادعا کرد این تغییر، منشا تحول جدی بشر در گسترش علوم شد و در واقع وجهی از جایگاه معجزه بودن قرآن را روشن می‌سازد. همه در مورد اعجاز قرآن به صورت اثباتی بحث می‌کنند، اما من به آنچه در قرآن نیست به عنوان معجزه یاد می‌کنم. قرآن زمانی نازل شد که نظریه‌های زمین مرکزی، کیمیاگری، سحر، تنجیم و ... حاکم بود؛ نظریه‌هایی که بعدها بطلان آن ثابت گردید اما در قرآن یک آیه نمی‌بینید که به علم رایج آن دوران پرداخته باشد، لذا آنچه در قرآن نیست خود یک معجزه است.

● رضایی اصفهانی: اعجاز سیاسی و اجتماعی

هماوردی قرآن سابقه‌ای ۱۴۰۰ ساله دارد که در این قرون ابعاد مختلفی از اعجاز قرآن برای بشر کشف شده است. در پژوهشی که سال جاری انجام گرفت تاکنون به ۸۱ وجه از اعجاز قرآن دست یافتیم که در منابع قرآن‌پژوهان به عنوان اعجاز قرآن مطرح شده است.

سادات منصوری: بعضی مستشرقین با این فرض که قرآن، کلام بشری است‌ تلاش کردند منابع قرآن را در کتب دیگر، بویژه عهدین بیابند. پاسخ این است که تشابه ادیان آسمانی ‌‌پذیرفته است و اگر بپذیریم تورات و انجیل حقیقی کتب الهی هستند، نباید اختلاف فاحشی ـ حداقل در مبانی اعتقادی ـ با قرآن داشته باشند

از صدر اسلام به مساله اعجاز قرآن توجه ویژه وجود داشته، اما نمونه مکتوب آن در قرن سوم وجود دارد . اولین بار غزالی، اعجاز علمی قرآن را مطرح کرد. در هر زمانی و در هر سالی مصادیقی از اعجاز قرآن مطرح است بویژه در دهه‌های اخیر که با رشد پیدایش وجوه مختلف اعجاز قرآن روبه‌رو هستیم. از تحلیل مجموع ابعاد اعجاز قرآن از قرن سوم تا نهم به ۴ نکته می‌توان اشاره کرد. اول تمام ابعاد اعجاز قرآن قابل برگشت به ۳ وجه اصلی یعنی وجه لفظی، محتوایی و علمی است. حضرت امام خمینی(ره) ۲ وجه معارف بلند عرفانی و بطون قرآن را از وجوه اعجاز قرآن می‌شمارد و علامه طباطبایی برای اولین بار به اعجاز سیاسی و اجتماعی قرآن اشاره می‌کند. سرچشمه اعجاز در خود قرآن است.

اعجاز علمی قرآن در حوزه علوم انسانی به ۳ بخش گزاره‌های علمی، نقش تاریخی قرآن در تحول فرهنگی و علمی و استنباط نظام‌های علمی قرآن و برتری آن بر نظام‌های بشری تقسیم می‌شود، یعنی در اعجاز علمی قرآن در حوزه علوم انسانی می‌توانیم این سه رویکرد را داشته باشیم، در حالی‌ که در علوم تجربی این اعجاز با یک رویکرد مورد بررسی قرار می‌گیرد.

● سادات منصوری: اعجاز تحدی

از دوران اولیه ظهور قرآن کریم، دانشمندان زیادی درصدد اثبات معجزه بودن آن و در نتیجه اثبات وحیانی بودنش برآمدند. محصول این تلاش‌ها کتاب‌های زیادی بود که در موضوع اثبات اعجاز قرآن و جنبه‌های گوناگون آن به نگارش درآمد. در مقابل تلاش‌های دانشمندان اسلامی برای تبیین جنبه‌های گوناگون اعجاز قرآن، عده دیگری هم بودند که در صدد نقض آن سخنان برآمدند و تلاش کردند در معجزه بودن قرآن خدشه وارد سازند که این تلاش‌ها را با عنوان شبهات قرآن می‌شناسیم. در واقع در برابر هر یک از جنبه‌های گوناگون اعجاز، تعداد فراوانی از شبهات وجود دارد که از سوی گروه‌های فکری درونی و بیرونی جامعه اسلامی مطرح شده است. از این رو بخشی از تلاش‌های علمی دانشمندان اسلامی معطوف به پاسخگویی به این شبهات بوده است.

مردم حجاز از شنیدن آیات قرآن شگفت‌زده شده و مشرکان در برابر پیامبر اسلام(ص) به مخالفت برخاسته بودند. در آغاز، این مبارزات مشرکان با خشونت و جنگ همراه بود، اما بتدریج و با نیرومندتر شدن مسلمانان و ضعیف‌تر شدن مشرکان، این مبارزات صورت دیگری به خود گرفت و به اصطلاح فرهنگی شد. بیشتر حملات فرهنگی نیز البته متوجه قرآن کریم یعنی همان سند حقانیت اسلام بود.

یکی از مهم‌ترین شبهاتی که مخالفان پراکندند تردید در قدسی و وحیانی بودن قرآن بود. به تعبیر قرآن، برخی از این شبهات سنت ‌جاریه کافران و مشرکان بوده است؛ به‌طوری که هر پیامبری که نزد آنان فرستاده می‌شده همین گونه سخنان را برای او بر زبان جاری می‌ساختند. از این رو تعجبی ندارد اگر می‌‌بینیم شبیه چنین سخنانی تا امروز نیز علیه پیامبر اسلام(ص) و قرآن کریم زده شود.

تحدی، یکی از مهم‌ترین پاسخ‌های قرآن به ادعا‌های مخالفان است. قرآن کریم کسانی را که منکر منشأ وحیانی و آسمانی قرآن بودند به مبارزه طلبیده که اگر واقعا می‌گویند قرآن از جانب غیرخدا آمده است مانند آن را (یا مانند سوره‌‌ای از آن) بیاورند. این دعوت قرآن در طول ۱۴ قرن پابرجاست ولی در بیشتر موارد، پاسخ درستی به همراه نداشته است.

منشا بسیاری از شبهات و سخنان در رد قرآن کریم در اصالت حس و ماده‌پرستی است، کسی که ماورای این عالم را قبول ندارد و جهان را منحصر به دنیای مادی می‌پندارد ناگزیر است در برخورد با انبیا(ع) که اساس کلام‌شان بر ارتباط با جهان غیب و ماوراءطبیعت است، به دنبال منابعی مادی و دنیایی برای سخنانشان بگردد.‌ گروهی از مستشرقین با این فرض که قرآن، کلام بشری است و تالیف پیامبر(ص)است نه وحی الهی، تلاش کرده‌اند منابع قرآن را در کتاب‌های دیگر، بویژه عهد عتیق و عهد جدید بیابند که این خود پاسخ‌های تفصیلی دارد. پاسخ اجمالی به چنین شبهه‌ای این است که تشابه ادیان آسمانی امری نیست که بر کسی پوشیده باشد. در این ادیان مخصوصا ۳ دین اصلی یهودیت، مسیحیت و اسلام مشترکات فراوانی یافت می‌شود که با اندک تاملی می‌توان آنها را یافت. اگر بپذیریم تورات و انجیل حقیقی کتاب‌هایی هستند که از سوی خداوند نازل شده‌اند نباید اختلاف فاحشی بین قرآن و آن کتب ـ لااقل در مبانی و اصول اعتقادی و برخی دستورات شرعی ـ وجود داشته باشد. بنابراین وجود مشابهت نه‌تنها دلیل بر‌حق نبودن و صادق نبودن قرآن نیست بلکه برعکس دلیل بر صدق و حقانیت آن است، اما اگر دیدیم بین قرآن و آن کتب اختلاف زیادی وجود دارد باید به دنبال سبب آن بگردیم که در این صورت دلیل این اختلاف در ۲ ناحیه است، یکی تحریف کتب مقدس یهودیت و مسیحیت و دیگری نسخ ادیان گذشته توسط اسلام. همان طور که بین مطالب، دیدگاه‌ها و احکام قرآن کریم و ادیان یهودیت و مسیحیت شباهت‌هایی وجود دارد به همان اندازه و شاید بیش از آن هم اختلاف وجود دارد که این اختلافات بیشتر در ۲ بخش مبانی اعتقادی و روایات تاریخی و قصص قرآنی است.

سید‌حسین امامی