بانی فراموشخانه در ایران

نخستین کسی که انجمنی مانند فراماسونری اروپایی را در ایران بر پا کرد, میرزا ملکم خان ناظم الدوله, فرزند میرزا یعقوب سنگ تراش مسیحی بود که در جوانی به خارج رفت و تحصیلات خود را به اتمام رساند و در سفارت روسیه به عنوان مترجم مشغول به کار شد

نخستین کسی که انجمنی مانند فراماسونری اروپایی را در ایران بر پا کرد، میرزا ملکم‌خان ناظم‌الدوله، فرزند میرزا یعقوب سنگ‌‌تراش مسیحی بود که در جوانی به خارج رفت و تحصیلات خود را به اتمام رساند و در سفارت روسیه به عنوان مترجم مشغول به کار شد.

وی سال ۱۲۴۹ قمری در خانواده ای متوسط در منطقه جلفای اصفهان متولد شد. میرزا یعقوب، ملکم خان را هنگامی که ده ساله بود به پاریس فرستاد؛ وی پس از سال ها زندگی در اروپا سرانجام پایان سال ۱۲۶۷ یا ۱۲۶۸ قمری به ایران بازگشت و پس از مراجعت به ایران در دارالفنون مترجم شد. سپس سال ۱۲۷۳ قمری همراه فرخ خان غفاری با هیاتی به فرانسه رفت و در انعقاد قرارداد صلح پاریس بین ایران و انگلیس همکاری و در مراجعت به ایران «فراموشخانه» را دایر کرد. میرزا ملکم خان سیاستمدار، اندیشمند، نویسنده و روزنامه نویس دوره قاجار بود. از مهم ترین اقدامات وی که با تاثیر از سفرهای غرب انجام گرفت، می توان به انتشار نشریه قانون، تاسیس اولین لژ فراماسونری در ایران و مشارکت در اجرای قرارداد رویتر با بارون ژولیوس رویتر بریتانیایی اشاره کرد.

می گفتند: «وی می خواسته با بر پا کردن فراموشخانه قدرتی به دست آورد و از آن سودجویی کند.»

به دستور ناصرالدین شاه دوازدهم ربیع الثانی ۱۲۷۵ قمری فراموشخانه ممنوع و ملکم نیز تبعید شد. چند سال بعد با وساطت میرزا حسین خان مشیرالدوله سفیر ایران در عثمانی که با عقاید ملکم موافق بود، شاه وی را مورد عفو قرار داد؛ ملکم همراه وی به ایران آمد و به سفارت ایران در انگلستان اعزام شد. او پس از سال ها زندگانی پر پیچ و تاب سرانجام سال ۱۳۲۶ قمری درگذشت. گفته شده است که تاثیر انجمن های فراماسونی مانند آنچه ملکم تاسیس کرد باعث ایجاد و تشکیل انجمن هایی با تشکیلات سیاسی شد. برخی معتقدند این انجمن ها با تشکیلات سیاسی غربی شباهتی نداشته اند، بلکه الگوی آنها بیشتر انجمن های سری قرون وسطای شرق بود، ولی باید خاطرنشان کرد که این تشکیلات سری در غرب نیز وجود داشته و بخصوص در فرانسه و پس از شکست ناپلئون در سال ۱۸۱۵ میلادی تا بر افتادن سلطنت در ۱۸۴۸ میلادی همین گونه انجمن های کوچک و انقلابی دارای فعالیت بسیاری بوده اند.

دو سال پس از بازگشت به ایران، ملکم خان در جریان بن بست برنامه «اصلاحات از بالا» سپهسالاری بود که به عنوان وزیر مختار ایران رهسپار انگلستان شد و سپس به مقام سفیر کبیر رسید. بعد از مدتی وی که دیگر امیدی به اصلاح برنامه ها از سوی حکومت نداشت، کوشید تا از سیاست و نفوذ خارجی انگلستان همچون عامل محرکی برای اصلاحات سیاسی بهره ببرد. سپس روزنامه قانون را به چاپ رساند و به نمایندگی از ایران در مذاکرات برلن پیرامون منطقه شرکت کرد. بعد از مدتی، سفیر ایران در ایتالیا شد و همان جا نیز درگذشت.

در رابطه با تصمیمات ملکم در رفتارهای سیاسی باید گفت: «وی نگاهی لیبرالیستی به دولت و حکومت داشت و به هر حال اندیشه سیاسی ملکم بر مشروطه خواهی و حکومت قانونی استوار بود.»

میرزا ملکم خان آموختن جلوه های مدنیت غربی بدون هیچ چون و چرایی را توصیه می کرد. به نظر بسیاری از پژوهشگران و محققان، میرزاملکم خان ناظم الدوله فردی خودخواه، جاه طلب، بی اخلاق و پول پرست بوده و در واقع برای جاه طلبی های خود از جوانی تلاش کرده تا در دستگاه سیاسی و اداره حکومت نفوذ کند. انگیزه وی از واگذاری امتیازهای داخلی به دولت ها و موسسات بیگانه نه تنها پیشرفت و ترقی کشور نبوده، بلکه جانبداری از منابع بیگانگان و سود شخصی بوده است.

علی خوشدونی