سپاسگزاری از والدین

خداوند متعال از همان روز نخست كه انسان را آفرید و از حضرت آدم و حوا نسل بشر تداوم یافت به توسط پیامبران, مقام و منزلت والدین را بیان كرده و سپاس از زحمات بی دریغ آنان را به فرزندان گوشزد فرمود

قدرشناسی از ولی نعمت امری فطری و طبیعی است و هر انسان طبیعتاً از افرادی كه به او احسان نموده و یا خدمت كرده‏اند تقدیر و سپاس به عمل می‏آورد. جایگاه پدر و مادر در این مقام بس عظیم و ارزشمند است.

خداوند متعال از همان روز نخست كه انسان را آفرید و از حضرت آدم و حوا نسل بشر تداوم یافت به توسط پیامبران، مقام و منزلت والدین را بیان كرده و سپاس از زحمات بی‏دریغ آنان را به فرزندان گوشزد فرمود. قرآن كریم در برخی از آیات وحیانی خویش به این مهم تصریح و عالی‏ترین آموزش اخلاقی را ك در حقیقت كاملترین منشور حقوق بشر می‏باشد به جهانیان عرضه نموده است. خداوند متعال در این آیات حیاتبخش سپاس از پدر و مادر را در كنار سپاسگزاری و پرستش از ذات خویش بیان داشته می‏فرماید:

« و اذ اخذنا میثاق بنی اسرائیل لاتعبدون الّا اللّه و بالوالدین احساناً؛(۱) از بنی اسرائیل پیمان گرفتیم كه جز خدا را نپرستید و به پدر و مادر نیكی و احسان نمائید.»

هم چنین حضرت یحیی را به خاطر رعایت حقوق والدین ستوده و اعلام می‏دارد كه: «و برّاً بوالدیه و لم یكن جبّاراً عصیا؛(۲) او نسبت به پدر و مادرش نیكوكار و خوشرفتار بود و هرگز نافرمان و متمرد نبود». قرآن از زبان حضرت عیسی بن مریم(ع) می‏گوید:«و برّاً بوالدتی و لم یجعلنی جبّاراً شقیّاً؛(۳) خداوند مرا نسبت به مادرم نیكوكار قرار داده و جبار و شقی نگردانید». و در نهایت پیامبر اكرم(ص) نیز چون از نعمت پدر و مادر محروم بود آرزو می‏كرد كه اگر پدر و مادرش زنده بودند به آنان خدمت كرده و رضایت‏شان را جلب كند.(۴)

با توجه به اهمیت این آموزه قرآنی و تأثیر آن در سالم سازی جامعه، آرامش روانی خانواده‏ها، حل اختلافات میان والدین و فرزندان و حاكم شدن مهر و صفا و صمیمت در بین آنان، در این نوشتار، وظائف فرزندان در ادای حقوق والدین را در كلمات پیشوای ششم (ع) بررسی و به مخاطبان گرامی تقدیم می‏داریم.

● سپاس از والدین جلوه‏ای از معرفت حق

امام صادق(ع) می‏فرماید: نیكی به پدر و مادر از معرفت عمیق شخص به پروردگارش سرچشمه می‏گیرد، زیرا هیچ عبادتی در رساندن یك فرزند به رضایت خداوند متعال، سریعتر و نزدیكتر از نیكی به پدر و مادر مسلمان به خاطر خدا نیست. چونكه حقوق والدین از حق خدا ناشی می‏شود به شرطی كه پدر و مادر در راه دین خدا و سنت پیامبر(ص) باشند. چنین پدر و مادری هیچ‏گاه فرزندشان را از راه خیر به سوی شرّ و از طاعت به سوی عصیان دعوت نمی‏كنند، پس در معاشرت با آنان مدارا و ملایمت كن! اذیت و ناراحتی‏های آنان را تحمّل نما! هم چنان كه آنان آزار و اذیت تو را در دوران كودكی به جان خریدند. و در خوراك و پوشاك هم چنان كه به تو وسعت داده تو هم آنان را در مضیقه قرار مده! چهره‏ات را از آنان بر مگردان، صدایت را از صدای آنان بالاتر مبر! كه این حقیقت تعظیم خداست. و با آنان نیكو سخن بگو و نرم و لطیف باش، همانا كه خداوند پاداش نیكوكاران را ضایع نمی‏كند! «انّ اللّه لایضیع اجر المحسنین»(۵)

● خطاب با كلمات دلپذیر

از نكات مهمی كه جوانان باید در مورد پدر و مادرشان رعایت كنند لحن خطاب و استفاده از كلمات دلپذیر و دوست داشتنی است. رعایت این نكته تأثیر بسزائی در استحكام روابط والدین و فرزندان می‏تواند داشته باشد. فرزندان با این شیوه نه تنها دردل والدین جا باز می‏كنند و محبت افزون‏تری بدست می‏آورند بلكه خشنودی خداوند متعال را نیز كسب خواهند كرد. روایتی جذّاب و قابل توجه از ارتباط پیامبر(ص) با دختر گرامی‏اش حضرت فاطمه (س) گویاترین سند این ادعاست. امام صادق (ع) به نقل از حضرت فاطمه زهرا(ع) می‏فرماید: هنگامی كه آیه «لاتجعلوا دعا الرّسول بینكم كدعاء بعضكم بعضاً؛(۶) رسول خدا(ص) را در هنگام خطاب مانند خودتان صدا نكنید و نام نبرید( او را یا رسول اللّه خطاب كنید) نازل شد من بیم داشتم كه در خطاب به رسول خدا بگویم: «ای پدر». بلكه می‏گفتم: یا رسول اللّه، دو سه بار آن حضرت چیزی به من نگفت، امّا یكبار به من رو كرده و فرمود: ای فاطمه! آن آیه در مورد تو نازل نشده و در مورد خانواده و نسل تو نیز نازل نشده، تو از منی و من از توأم؛ آن آیه برای جفاكاران و درشتخویان قریش كه اهل گردنكشی و تكبرند نازل شده است. دلم می‏خواهد تو همچنان مرا «ای پدر» خطاب كنی، اینگونه صدا كردن دل را زنده‏تر می‏دارد و خداوند را خشنودتر می‏سازد.»(۷)

● قرآن و حقوق والدین

ابی ولّاد حنّاط می گوید: از امام صادق(ع) شنیدم كه در تفسیر آیه «و بالوالدین احساناً؛(۸) فرمود: احسان به پدر و مادر سخن گفتن نیكو و دلنشین با پدر و مادر است همچنین فرزندان باید تلاش كنند تا والدین مجبور نشوند آنچه را كه لازم دارند یا دلشان می‏خواهد به زبان بیاورند و با ترس و شرم از آنان بخواهند بلكه باید قبل از درخواست والدین نیازهای آنان را برطرف كرد.

آیا خداوند نفرموده است كه: «لن تنالوا البرّ حتی تنفقوا ممّا تحبّون؛(۹) هرگز به مقام نیكان و ابرار نمی‏رسید مگر اینكه از آنچه دوست دارید احسان كنید.»

آنگاه امام در ادامه تفسیر آیه افزود: اینكه خداوند می‏فرماید: «امّا یبلغنّ عندك الكبر احدهما اوكلاهما فلا تقل لهما افٍّ و لا تنهرهما؛هرگاه یكی از آن دو یا هر دوی آنها به سن پیری رسیدند، كمترین اهانتی به آنان روا مدار! و بر آنها فریاد مزن!».

یعنی اگر ترا ناراحت كردند تو كوچكترین سخن را در عتاب و آزار آنان بر زبان میاور! گرچه ترا كتك بزنند بلكه با آنان كریمانه سخن بگو:«و قل لهما قولاً كریماً؛(۱۰) و گفتار لطیف، سنجیده و بزرگوارانه به آنها بگو!» امام صادق (ع) فرمود: یعنی در مقابل درشتی و تندخوئی والدین بگو: خداوند شما را ببخشاید! خداوند فرمود: «واخفض لهما جناح الذّل من الرّحمهٔ و قل ربّ ارحمهما كما ربّیانی صغیرا؛(۱۱) و بالهای تواضع خویش را از محبت و لطف در برابر آنان فرود آر و بگو: پروردگارا! همان گونه كه آنها مرا در كوچكی تربیت كردند مشمول رحمتشان قرار ده!». امام در توضیح این آیه می‏فرماید: با نگاه تند و آزار دهنده آنان را مرنجان فقط با نگاههای مهرآمیز و محبت‏انگیز دلهایشان را بدست آر! صدای خود را بلندتر از آن‏ها نكن! دست خود را بالاتر از دست آنان نبر و خود را مقدم بر آنان قرار نده!(۱۲)

● بركات سپاس از پدر و مادر

امام صادق(ع) بر این باور بود كه حق‏شناسی در مورد والدین و رعایت حقوق آنان آثار و بركات فراوانی در زندگی افراد در پی دارد و همواره می‏فرمود:«ما یمنع الرّجل منكم ان یبرّ والدیه ـ حییّن و متیّین ـ یصلّی عنهما و یتصدّق عنهما و یصوم عنهما فیكون الذی صنع لهما و له مثل ذلك، فیزیده اللّه ببرّه و صلته خیراً كثیراً؛(۱۳) چه چیزی مانع می‏شود كه شخصی از شما به والدین خود نیكی كند ـ چه زنده باشند یا از دنیا رفته باشند ـ از سوی آنها نماز و صدقه و روزه انجام بدهد و هرچه به نیت آنان انجام دهد معادل پاداش آن برای خود او نیز خواهد بود و خداوند نیكی‏هایش را پاداش بسیار عطاء خواهد كرد.»

آن حضرت در گفتار راهگشای دیگری فرمود: مردی به محضر رسول خدا(ص) آمده و عرضه داشت: یا رسول اللّه مرا راهنمائی كن! پیامبر در ضمن توصیه‏هایش به او سفارش كرد كه: از پدر و مادرت اطاعت كن و به آنان نیكی و احسان نما چه زنده باشند یا مرده و اگر به تو فرمان دادند كه از خانواده و اموالت فاصله بگیر و جداشو! این كار را بكن كه از ایمان است.(۱۴) البته والدین وظیفه شناس اینگونه امر نمی‏كنند امّا این تأكید، اهمّیت مقام والدین و ارزش آنرا می‏رساند.

در اینجا نمونه‏هائی از آثار و بركات خدمت و نیكی به والدین را از منظر حضرت صادق(ع) می‏خوانیم:

۱) مردی به حضور امام ششم(ع) آمده و عرضه داشت: ای پسر رسول خدا! پدر من پیر شده است من او را به آغوش گرفته و برای رفع نیازهایش به این طرف و آن طرف می‏برم امام فرمود: «تا می‏توانی این كار را خودت انجام بده كه این عمل ترا به بهشت خواهد برد.»(۱۵)

▪ با ارزشتر از جهاد و هجرت

۲) حضرت امام صادق(ع) فرمود: مردی پیش پیامبر اكرم(ص) آمده و عرض كرد: ای رسول خدا! من با تو برای هجرت و جهاد بیعت می‏كنم. پیامبر پرسید: آیا از پدر و مادرت یكی زنده است؟ گفت: بلی هر دوی آنها در حال حیاتند. پیامبر دوباره پرسید: آیا از خداوند متعال پاداش اخروی می‏خواهی؟ گفت: بلی. حضرت رسول (ص) فرمود: پس به سوی پدر و مادرت برگرد و با آنان نیك رفتاری كن.(۱۶)

▪ برترین عمل

۳) منصور بن حازم به امام ششم(ع) عرضه داشت: كدام یك از اعمال نیك از سایر اعمال برتر است؟ امام فرمود:«الصّلاهٔ لوقتها و برّالوالدین و الجهاد فی سبیل اللّه؛(۱۷) نماز در وقت، نیكی به پدر و مادر و جهاد در راه خدا.»

▪ نیكی به فرزندان

۴) آن حضرت یكی دیگر از بركات سپاسگزاری از والدین را، داشتن فرزندان نیكو كار و صالح می‏داند و می‏فرماید:«برّوا آباءكم یبرّكم ابناءكم؛(۱۸)به پدرانتان نیكی كنید تا فرزندانتان نیز به شما نیكی كنند».

▪ رفاه و راحتی در هنگام مرگ

۵) حضرت امام صادق(ع) راحتی در هنگام مرگ و آسان شدن سكرات موت را از دیگر آثار نیكی به والدین شمرده است و به فرزندان صالحی كه با والدین خود خوشرفتاری می‏كنند مژده داد كه: هر كس دوست دارد خداوند متعال در لحظه مرگ بر او آسان بگیرد به بستگان خود صله رحم كرده و به پدر و مادرش نیكی كند. در این صورت علاوه بر این كه در لحظه جان دادن احساس آرامش و راحتی خواهد كرد، در دنیا نیز در زندگی خود به فقر و بیچارگی دچار نخواهد شد.(۱۹)

▪ آموزش گناهان

۶) رئیس مذهب جعفری بهترین راه آمرزش گناهان را رسیدگی به نیازهای پدر و مادر اعلام كرده و با بیان داستان زیر اهمّیت خدمت به والدین را به شیعیان گوشزد نمود: روزی مردی به حضور پیامبر اسلام (ص) آمده و گفت: ای رسول خدا! زمانی من صاحب دختری شدم. او را پرورش دادم تا به حد بلوغ رسید، تا آن كه روزی بر وی لباس نو پوشانده و آراستم و آن گاه بر سر چاهی آورده و در میان آن انداختم. او ناله‏ای كرد و استمداد طلبید: آخرین سخنی كه از او به گوشم رسید این بود كه با آه و ناله جانسوز می‏گفت: بابا!!

یا رسول اللّه! كفاره گناه من چیست؟

پیامبر فرمود: آیا مادرت زنده است؟ گفت: نه.

آیا خاله‏ات زنده است؟ مرد گفت: بلی.

رسول خدا (ص) به او سفارش كرد: ای مرد! برو و با خاله‏ات خوش رفتاری كن و به او نیكی نما زیرا كه او به منزله مادر تو است و نیك رفتاری با او كفّاره گناه تو خواهد بود.

امام صادق(ع) بعد از نقل این داستان فرمود: در زمان جاهلیت پدران، دختران خود را می‏كشتند كه مبادا اسیر شده و در میان قبیله‏های دیگر صاحب فرزندانی شوند.(۲۰)

با توجه به این سخنان ارزنده امام جعفر صادق(ع) سپاسگزاری از زحمات توانفرسای پدر و مادر سعادت دنیا و آخرت را بدنبال داشته و فرزندان را در زندگانی خوشبخت و كامروا خواهد ساخت.

شاعر خوش ذوقی سپاسگزاری از مادر را در قطعه شعری اینگونه به تصویر كشیده است:

مادرم روی مهت روح و روان است مرا مهر تو قوّت تم و قوّت جان است مرا

در دل اندیشه تو گنج نهان است مرا یك نگاه تو به از، هر دو جهان است مرا

فارغم با تو زهر خوب و بد ای پاك سرشت زیرپای تو نهادست خدا باغ بهشت

همه آثار وجودم زوجود تو بود به خدا بود من از پرتو بود تو بود

● رهنمودهای پیشوای ششم به جوان تازه مسلمان

زكریا بن ابراهیم یكی از محدثین شیعی و از یاران امام صادق(ع) است او در شرح حال خود می‏گوید: من اوائل مسیحی بودم و سپس به اسلام گرویدم. به خانه خدا مشرف شده و در همان سفر معنوی به محضر امام صادق(ع) شرفیاب گشتم.

به آن پیشوای بزرگ عرض كردم: آقا! من مسیحی بودم و الآن به دین شما گرویده‏ام. امام صادق(ع) پرسید: در اسلام چه امتیازی احساس كردی كه آن را داوطلبانه پذیرفتی؟ گفتم: این آیه از قرآن به دلم نشست:«ما كنت تدری ماالكتاب و لاالایمان و لكن جعلناه نوراً نهدی به من نشاء؛(۲۱) تو نمی‏دانستی كتاب و ایمان یعنی چه؟ ولی ما آنرا نوری قرار دادیم كه هر كسی را كه بخواهیم بدان هدایت كنیم». امام (ع) فرمود: خداوند ترا به اسلام هدایت فرموده و قلبت را به نورانیت آن روشن ساخته است. آنگاه برایم دعا كرد و هدایت بیشتری را از خداوند برایم مسئلت نمود. در ادامه گفتم: پدر و مادرم و سایر بستگانم همچنان به آئین مسیحیت باقی مانده‏اند و مادرم هم نابینا است. آیا با این حال بر من جایز است كه با آن‏ها زندگی كنم و ارتباط نزدیك خانوادگی داشته باشم؟

امام صادق(ع) پرسید: آیا آنها گوشت خوك می‏خورند؟

گفتم: نه!

فرمود: معاشرت تو با آنان مانعی ندارد پس سفارش كرد كه: درباره مادرت بیشتر مراقبت كن! به او نیكی و احسان نما! و هرگاه زندگی اش به پایان رسید و از دنیا رفت خودت عهده دار كفن و دفنش باش!

چون از سفر مكّه و مدینه به زادگاهم كوفه بر گشتم. طبق فرمان امام ششم(ع) به مادرم بیش از گذشته و زیادتر از دیگران رسیدگی و مهربانی نمودم. خودم به او غذا می‏دادم، لباسش را مرتب می‏كردم، سرش را شانه می‏زدم و عهده دار تمامی خدمات لازم برای مادرم بودم. زمانی كه مادرم این تغییرات را در روش من احساس كرد به من گفت: زكریا! تو در آن روزگاری كه به دین ما بودی این چنین به من خدمت نمی‏كردی! چه دلیلی موجب شده كه بعد از مسلمان شدن این قدر به من محبت می‏كنی؟

گفتم: یكی از فرزندان پیامبر اسلام(ص) به من دستور داده كه اینگونه رفتار كنم. گفت: آیا او همان پیامبر شماست؟ گفتم: نه. بعد از پیامبر ما دیگر پیامبری مبعوث نخواهد شد. او فرزند پیغمبر ماست. گفت: این دستورات از آموزه‏های پیامبران است و دین تو از دین من بهتر است مرا راهنمائی كن تا مسلمان شوم. من طریقه اسلام را به او آموختم و او مسلمان شد. نماز ظهر و عصر و مغرب و عشاء را خواند و در نیمه شب حالش منقلب شد. من در كنار بسترش ایستاده و به پرستاری او مشغول بودم. به من گفت: پسرجان! اعتقادات اسلام را دوباره برایم تكرار كن. من آنها را برای او بازگو كردم و او به همه آنها اقرار كرد و در همان شب چشم از جهان فرو بست. بامداد روز بعد جنازه‏اش به وسیله گروهی از مسلمانان و طبق مراسم اسلامی تشییع شد و من بر جنازه مادرم نماز خواندم و با دست خود به خاك سپردم.(۲۲)

● در سیره ابرار

طبق فرمایشات حضرت امام صادق(ع) نیكی به والدین و سپاس از عمری خدمات آنان می‏تواند بسیاری از گرههای مشكل زندگی را حل كرده و زمینه موفقیت را در طول زندگی فراهم آورد.

در اینجا به مناسبت، نمونه‏هائی را از خاطرات بزرگان و انسانهای موفق تاریخ در این زمینه یادآور می‏شویم:

۱) آیت اللّه مطهری

آیت اللّه مطهری در مورد یكی از عوامل توفیقات خویش چنین می‏گوید: گاهی كه به اسرار وجودی خود و كارهایم می‏اندیشم، احساس می‏كنم یكی از مسائلی كه باعث خیر و بركت در زندگی‏ام شده و همواره عنایت و لطف الهی را شامل حال من كرده است، احترام و نیكی فراوانی بوده است كه به والدین خود به ویژه در دوران پیری و هنگام بیماری كرده‏ام. علاوه بر توجّه معنوی و عاطفی، تا آن جا كه توانائیم اجازه می‏داد با وجود فقر مالی و مشكلات مادی در زندگی‏ام، از نظر هزینه و مخارج زندگی به آنان كمك و مساعدت كرده‏ام.

یكی از فرزندان شهید مطهری(ره) نیز در این زمینه می‏گوید: هرگاه به فریمان(زادگاه آقای مطهری) سفر می‏كردیم، پدرم تأكید خاص داشتند كه ابتداء به منزل پدر و مادرشان بروم. پس از آن اقوامی را كه برای دیدن ایشان و خانواده به منزل حاج شیخ می‏آمدند می‏پذیرفتند در موقع روبرو شدن با پدر و مادر دست آنان را می‏بوسیدند و به ما نیز توصیه می‏كردند كه دست ایشان را ببوسیم.(۲۳)

۲) شیخ انصاری

شیخ مرتضی انصاری بزرگ پرچمدار جهان تشیع و سرآمد فقها و مجتهدین امامیه است، او بعد از آنكه مدتی در شهر كربلا در حضور استادش مرحوم شریف العلما و سایر اساتید حوزه علمیه نجف تحصیل كرد به زادگاهش شوشتر مراجعت نمود. شیخ مدتی تحصیلات خود را در همان جا ادامه داده، دوباره خواست تا برای تكمیل مراتب علمی به عتبات عالیات برگردد. امّا مادرش به رجوع دوباره وی راضی نبود. اصرار شیخ و دیگر افراد برای جلب رضایت مادر بی‏نتیجه بود. تا این كه شیخ به مادرش عرضه داشت: آیا اجازه می‏دهی تا استخاره كنم و جواب هرچه بود در مقابل آن هر دو تسلیم باشیم؟ مادرش پذیرفت. در جواب استخاره شیخ این آیه آمد: «ولاتخافی و لاتحزنی انّا رادّوه الیك و جاعلوه من المرسلین؛(۲۴) هرگز مترس، محزون مباش كه ما او را به تو باز می‏گردانیم و از رسالت مداران خود قرار می‏دهیم». وقتی این آیه را به مادرش توضیح داد، او خیلی خوشحال شد و به شیخ مرتضی اجازه مسافرت داد. شیخ انصاری در این مسافرت سرنوشت ساز خود، به بركت دعای مادر، توفیق الهی و تلاش و استقامت خویش به بالاترین درجه اجتهاد و مرجعیت نائل شد و پرچم اسلام بر دوش وی قرار گرفته و بزرگترین رهبر مذهبی در عصر خود گردید: هنگامی كه به مادر شیخ انصاری گفته شد: آیا از این همه ترقی و عظمت فرزندش برخود نمی‏بالد و افتخار نمی‏كند؟! در جواب گفت: رسیدن فرزندم به شكوه و عظمت، برای من شگفت‏انگیز نیست، بلكه اگر چنین نمی‏شد من متعجب می‏شدم، چرا كه هر وقت كه به او می‏خواستم شیر بدهم وضو می‏گرفتم و با طهارت و پاكیزگی، به او شیر می‏دادم. بلی شیر پاك، فكر پاك و شیر ناپاك اندیشه ناپاك تولید می‏كند.

در حوزه علمیه نجف رسم شیخ بر این بود كه در بازگشت از مجلس تدریس، ابتداء نزد مادر می‏رفت و برای دلجوئی از آن پیرزن با وی به گفتگو می‏پرداخت و از اوضاع زندگی مردم پیشین می‏پرسید و مزاح می‏كرد و از او پوزش می‏طلبید. سپس به اتاق مطالعه و عبادت می‏رفت.

زمانی كه مادر شیخ انصاری از دنیا رفت او در فراق مادر به شدت می‏گریست و در كنار پیكر بی جان مادرش زانوی غم زده و اشك ماتم می‏ریخت. یكی از شاگردان نزدیكش او را تسلیت گفته و به عنوان دلجوئی اظهار داشت: جناب استاد! برای شما با این مقام علمی، شایسته نیست كه برای درگذشت پیرزنی كه عمرش سرآمده بود این طور اشك بریزید و بی تابی كنید. آن بزرگ مرد تاریخ سر برداشته و گفت: گویا شما هنوز به مقام ارجمند مادر واقف نیستید، تربیت صحیح و زحمات فراوان این مادر مرا به این مقام رسانید و پرورش اولیه او، زمینه ترقی و پیشرفت را در من ایجاد كرد. در حقیقت این همه توفیقات من مرهون زحمات و تلاش‏های مشفقانه و مخلصانه این مادر است.(۲۵)

۳) آیت اللّه مرعشی نجفی

آیت اللّه مرعشی نجفی بزرگ فرهنگبان میراث اهل بیت(ع) در بیشتر علوم اسلامی صاحب نظر بود و تألیفات ارزشمند ایشان ـ كه نزدیك به صد و پنجاه اثر در موضوعات مختلف است ـ گواه روشنی بر این حقیقت است. كرامات معنوی، دریافت بیش از چهار صد اجازه اجتهادی و روایتی از علمای بزرگ اسلامی، تدریس متجاوز از شصت و هفت سال در حوزه علمیه قم و نجف، تربیت هزاران طلبه و مشتاق دانش، تأسیس ده‏ها مدرسه علمی، مسجد،حسینیه، مراكز فرهنگی، رفاهی و درمانی و ایجاد بزرگترین و مشهورترین كتابخانه در جهان اسلام، از جمله توفیقات این فقیه فرزانه می‏باشد او یكی از مهمترین عوامل توفیقات خود را از بركت محبت و سپاس از پدر و دعای والدین می‏داند. و در خاطرات خود می‏گوید: زمانی كه در نجف بودیم، یك روز مادرم فرمودند: پدرت را صدا بزن، تا برای صرف نهار تشریف بیاورد. حقیر به طبقه بالا رفتم و دیدم پدرم در حال مطالعه خوابش برده است. مانده بودم چه كنم: از طرفی می‏خواستم امر مادرم را اطاعت كنم و از سوئی دیگر می‏ترسیدم با بیدار كردن پدر، باعث رنجش خاطر او گردم، خم شدم و لبهایم را كف پای پدر گذاشتم و چندین بوسه برداشتم، تا این كه در اثر قلقلك پا، پدرم از خواب بیدار شد و وقتی این علاقه و ادب و كمال احترام را از من دید فرمود: شهاب الدین تو هستی؟ عرض كردم: بله آقا؛ دو دستش را به سوی آسمان بالا برد و فرمود: پسرم خداوند عزتت را بالا ببرد و تو را از خادمین اهل بیت(ع) قرار دهد. حضرت آیهٔ اللّه مرعشی نجفی می‏فرمود: من هرچه دارم از بركت آن دعای پدرم می‏باشد.(۲۶)

۴) پاستور شیمیدان فرانسوی

در كشورهای غربی بر اثر حاكمیت تكنولوژی و صنعت، روابط عاطفی ضعیف و كم‏رنگ است و روابط عاطفی اعضای خانواده‏ها متزلزل و گاهی اصلاً وجود ندارد. امّا از آن جائی كه عاطفه و محبت امری فطری است در نهاد برخی افراد غربی به ویژه فطرت‏های سالم، عقلاء و نخبگان اندیشمند آنان این حس درونی و ندای وجدان خاموش نشده و گاهی شعله‏هائی از آن مشاهده می‏شود. بلی از نظر اقتصادی و نظامی كشورهای غربی، پیشرفته و متمدن جلوه می‏كنند ولی به شدت در خلأ فرهنگی و فقر عاطفی در رنج و عذابند. لوئی پاستور، شیمیدان معروف فرانسوی و صاحب كشف‏های مهم علمی، هنگامی كه بر اثر نظریه‏های بدیع خود به اوج افتخار جهانی نائل شد، دولت فرانسه در صدد برآمد خانه‏ای را كه محل تولد او بود به موزه تبدیل كند، پاستور در آن مراسم ضمن یك سخنرانی كه در خانه محقرشان ایراد كرد از مادر فداكارش كمال سپاس و حق‏شناسی را بجای آورد او با صدائی كه از فرط تأثر می‏لرزید چنین گفت: ای مادر عزیز! ای گمشده دلبند، كه سالیانی دراز در این خانه با من به سر بردی، توئی كه اكنون همه چیز را مدیون تو می‏بینم. مادر شجاع و دلدارم! تمام حسن فداكاری و شور و هیجانی كه در راه عظمت علم و بزرگی میهنم به كار بسته‏ام و از این پس نیز به كار خواهم بست، تو به من آموخته‏ای و در وجودم رسوخ داده‏ای. كار مشقت باری كه تو در خانه و دركارگاه كوچكمان پیش گرفته بودی، به من درس صبر و حوصله در تحقیقات علمی آینده‏ام داد. از آن گاه كه با وجود فقر و مسكنت مرا به مكتب فرستادی، عشق به میهن و خدمت به بشر را در شب و روز به من آموختی. اكنون از تو اجازه می‏خواهم، تمام سرافرازی كه میهنم در جشن امروز به من اعطاء می‏كند به پیشگاه عظمتت تقدیم كنم. همین قدر بدان كه فرزندت امروز كه در میان امواج افتخار و سربلندی غوطه ور است. بازهم خود را بدون تو، ای مادر عزیز! در این جهان بزرگ تنها و بی‏پناه می‏بیند!(۲۷)

● عواقب ناسپاسی به والدین

همچنانكه، نیكی و احسان به پدر و مادر موجب سعادت و رستگاری فرزندان شده و آثار و بركات مادی و معنوی به همراه دارد ناسپاسی و بدی در حق آنان نیز فرجام ناشایست و آثار ذلت باری را به همراه دارد. كه به چند مورد اشاره می‏كنیم:

▪ سلب عدلت

شخصی به امام صادق(ع) عرضه داشت: پیش نمازی كه تمام شرائط امامت را داراست، جز اینكه با پدر و مادرش رفتاری تند دارد و با سخنان درشت آنان را می‏رنجاند، آیا شایستگی امامت را دارد و ما می‏توانیم به او اقتداء كنیم؟ پیشوای ششم فرمود: تا زمانی كه او با پدر و مادرش رفتاری ناشایست دارد و والدین خود را ناراحت می‏كند در پشت سر او نماز نخوان!(۲۸)

▪ محرومیت از الطاف خداوندی

امام صادق(ع) فرمود: هنگامی كه یعقوب(ع) برای ملاقات فرزندش یوسف(ع) وارد مصر گردید یوسف(ع) به استقبال پدر بزرگوارش آمد یعقوب (ع) با دیدن یوسف(ع) فوراً از اسب پیاده شد ولی جناب یوسف(ع) به خاطر رعایت مقام سلطنت ظاهری، برای احترام بیشتر به پدر از مركب پائین نیامد و همان طوری كه روی اسب قرار داشت دست در گردن پدر انداخت. حضرت یوسف(ع) هنوز از خوش آمدگوئی با یعقوب فارغ نشده بود كه جبرئیل نازل شده و به یوسف فرمود: دست خود را باز كن! یوسف كف دست خود را گشود، نور درخشانی از دستش به سوی آسمان بالا رفت، یوسف(ع) پرسید: این چه نوری بود كه از كف دست من خارج شد؟ جبرئیل فرمود:«نزعت النّبوهٔ من عقبك عقوبهًٔ لما لم تنزل الی الشّیخ یعقوب فلا یكون من عقبك نبیّ؛(۲۹) نور نبوت از صلب تو بیرون رفت و دیگر پیامبری از نسل تو به وجود نخواهد آمد. به سبب آن كه كمال احترام را در مورد پدر پیرت رعایت نكردی، پس كسی از فرزندانت به نبوت نخواهد رسید».

الا ای یوسف مصری كه كردت سلطنت مغرور پدر را باز پرس آخر، كجا شد مهر فرزندی

▪ محرومیت از حقوق اجتماعی

با این كه در مورد اهمیت به دستورات اخلاقی در متون دینی‏ما سفارش‏های اكید شده است. امّا در مورد كسانی كه به والدین خود اهانت كرده و ناسپاسی می‏كنند دستورات باز دارنده‏ای آمده است. در حالی كه در مورد سلام دادن این همه سفارش و توصیه‏ها داریم امّا امام صادق(ع) می‏فرماید: به چند گروه سلام ندهید:

۱) شراب خواران

۲) قمار بازان و شطرنج بازان

۳) اهل ساز و آواز و رقص و موسیقی

۴) كافران

۵) كسانی كه به مادرانشان دشنام می‏دهند

۶) شاعران و گویندگان بددهن و هرزه.(۳۰)

حجهٔ‏الاسلام عبدالكریم پاك‏نیا

پی‏نوشت‏ها:

۱. سوره بقره، آیه ۸۳.

۲. سوره مریم، آیه ۱۴.

۳. همان، آیه ۳۲.

۴. كنزالعمال، ج ۱۶، ص ۴۷۰.

۵. مصباح الشریعه، ص ۷۰.

۶. سوره نور، آیه ۶۳.

۷. المناقب، ج ۳، ص ۱۰۲.

۸. سوره اسراء، آیه ۲۳.

۹. سوره آل عمران، آیه ۹۲.

۱۰. سوره اسراء، آیه ۲۳.

۱۱. همان، آیه ۲۴.

۱۲. مستدرك الوسائل، ج ۱۵، ص ۱۹۷.

۱۳. و ۱۴. مستدرك الوسائل، ج ۱۵، ص ۱۹۹.

۱۵. عده الداعی، ص ۸۶.

۱۶. مستدرك الوسائل، ج ۱۵، ص ۱۷۷.

۱۷. بحارالانوار، ج ۷۱، ص ۴۶.

۱۸. الكافی، ج ۵، ص ۵۵۴.

۱۹. روضه الواعظین، ج ۲، ص ۳۶۷.

۲۰. الكافی، كتاب الایمان و الكفر، باب البرّ بالوالدین، حدیث ۱۸.

۲۱. سوره شوری، آیه ۵۲.

۲۲. اصول كافی، باب برّالوالدین، حدیث ۱۱.

۲۳. حقوق متقابل والدین و فرزندان، ص ۱۵۱.

۲۴. سوره قصص، آیه ۷.

۲۵. حقوق متقابل والدین و فرزندان، ص ۲۳۴.

۲۶. حقوق والدین، ص ۱۲.

۲۷. مادر، ص ۲۳۹.

۲۸. من‏لایحضره الفقیه، ج۱، ص ۳۷۹.

۲۹. الكافی، ج ۲، ص ۳۰۹.

۳۰. خصال شیخ صدوق، ج۱، ص ۳۳۰.