یلدا به چشم ستاره ها

آیا می دانید از نظر ستاره شناسی در شب یلدا چه اتفاقی می افتد

ممکن است آن ظرف آجیل و قطاب را یک لحظه زمین بگذارید؟ شما هم مشت‌تان را از آن پسته‌های خندان خالی کنید. بابابزرگ خواهش می‌کنم آن حافظ را فقط برای چند لحظه ببندید و به من گوش کنید. حاجیه‌خانم با شما هم هستم. کوچولوها را هم خبر کنید بیایند. دخترم، پسرم لطفا لپ‌تاپ‌هایتان را جمع کنید تا ششدانگ حواس‌تان پیش من باشد. چند دقیقه بیشتر وقت‌تان را نمی‌گیریم. همه آماده‌اید؟

می‌خواهم برایتان حقیقتی را شرح بدهم که خیلی‌ها سال‌های زیادی از زندگی درباره‌اش شنیده‌اند، اما هرگز به آن فکر نکرده‌اند یا مثل من،‌ فکر کرده‌اند، اما به نتیجه‌ای نرسیده‌اند.

من اما بالاخره امسال طلسم را شکستم. رفتم سراغ یک بانوی ستاره‌شناس جوان و رک و راست و به او گفتم: «می‌خواهی راستش را بدانی؟ من در همه این سال‌ها که شب یلدا را جشن گرفته‌ایم هرگز نفهمیدم در این شب اوضاع و احوال کواکب چگونه است.»

او تعجب نکرد، گفت خودش هم اولین‌بار وقتی شرح نجومی شب یلدا را شنید گیج شد و آن وقت خندید که: «بیا بنشین خودم برایت قصه‌اش را می‌گویم.»

او آن روز طوری قصه یلدا را تعریف کرد که من پس از سال‌ها تازه فهمیدم جریان از چه قرار است. شما هم می‌خواهید یک بار دیگر شرح ماجرا را به زبانی ساده بخوانید؟

برای شروع این بحث ابتدا باید باور کنید که گفته پیشینیان‌مان درباره این که شب یلدا طولانی‌ترین شب سال است، فقط یک ابراز نظر شاعرانه یا خرافی نبوده، بلکه ادعایی است بر پایه علم ستاره‌شناسی که پدران‌مان در آن سر آمد بوده‌اند.

حتما می‌دانید زمین دو نیمکره شمالی و جنوبی دارد و فصل‌ها در دو نیمکره همیشه متفاوتند یعنی اگر مردم نیمکره شمالی بهار را جشن بگیرند، نیمکره جنوبی‌ها پاییز را خوشامد می‌گویند و اگر نیمکره شمالی‌ها تابستانی شوند، نیمکره‌ جنوبی‌ها به هوای زمستان شال و کلاه می‌کنند.

می‌دانید علت این اختلاف میان نیمکره شمالی و جنوبی چیست؟ فقط ۵‌/‌۲۳ درجه ناقابل! قضیه این است: محوری که زمین حول آن به دور خودش می‌چرخد با محوری که براساس آن به دور خورشید می‌گردد، اختلافی تقریبا ۵‌/‌۲۳ درجه‌ای دارد. این اختلاف باعث به وجود‌ آمدن فصل‌ها و متفاوت‌شدن‌شان در نیمکره شمالی و جنوبی می‌شود چون چگونگی تابش خورشید روی کره‌ای که محورش مایل است یکسان نیست و بنابراین نیمکره‌‌ای را که به آن نزدیک‌تر است بیشتر گرم می‌کند و نیمکره‌ای را که از آن دورتر است کمتر.

شب یلدا، شب آخر پاییز یا به زبان ستاره‌شناسان باستان، شبی در پایان ماه جدی و آغاز قوس است یعنی زمانی که نیمکره شمالی زمین وارد فصل زمستان می‌شود و نیمکره جنوبی، به تابستان سلام می‌گوید. این در حقیقت آغاز انقلاب زمستانی است. منظور از انقلاب زمستانی در نجوم، روز اول دی است که براساس آن رسما زمستان فرمانروایی‌اش را آغاز می‌کند.

در آخرین روزی که به شب یلدا می‌رسد خورشید مثل پرنده‌ای بی‌حوصله، در کمترین ارتفاعش نسبت به افق زمینی اهالی نیمکره شمالی قرار می‌گیرد یعنی اگر نیمکره شمالی ها در ظهر تابستان، خورشید را در بیشترین فاصله از خط افق می‌دیدند حالا آن را بسیار پایین و نزدیک به این خط می‌بینند. آن خورشید بی‌رمق، وقتی غروب می‌کند شب یلدا آغاز می‌شود و به این ترتیب شب در نیمکره شمالی از همه شب‌های دیگر سال طولانی‌تر می‌شود.

طول شب یلدا بسته به موقعیت جغرافیایی شما در نیمکره شمالی متفاوت است. طولانی‌ترین شب یلدا در یکی از شمالی‌ترین مناطق زمین به نام «گرینلند» رخ می‌دهد که در آن، یلدا ۱۹ ساعت و ۵۴ دقیقه کش می‌آید. هرچند شب یلدا ممکن است در مقایسه با شب قبلش فقط یکی دو دقیقه طولانی‌تر باشد. اگر می‌خواهید میزان واقعی طولانی شدنش را بدانید باید آن را با شب‌های کوتاه تابستان مقایسه کنید.

حتما با توضیحات‌مان متوجه شده‌اید که وقتی در نیمکره شمالی شب یلداست، اگر اهالی نیمکره جنوبی بخواهند مثل ایرانی‌ها جشن بگیرند باید جشن تیرگان را برگزار کنند که در واقع بلندترین روز سالشان محسوب می‌شود.

ایرانی‌ها به شب یلدا، شب چله هم می‌گویند و علتش این است که چهل روز پس از آن، دهم بهمن یا جشن سده است، اما چرا نیاکان ما در طولانی‌ترین شب سال به پایکوبی می‌پرداخته‌اند؟

علت این مراسم هم به ستاره‌ها ربط پیدا می‌کند. یلدا واژه‌ای سریانی به معنای تولد است و علت نامگذاری‌اش این است که نیاکانمان اعتقاد داشتند در این شب، خورشید متولد می‌شود و بنا بر این در طول شب چله بیدار می‌ماندند تا نخستین پرتوهای خورشید تازه متولد شده‌شان را در بامداد روز بعد ببینند. آنها به نخستین روز دی، خرم‌روز یا روز خورشید نیز می‌گفتند.

از نظر ستاره‌شناسی هم این ادعا غریب نیست، چراکه از این روز به بعد، فاصله خورشید هر روز از خط افق بیشتر می‌شود و طول روزها طولانی‌تر، تا آن که در تابستان به طولانی‌ترین روز سال برسیم.

داستان یلدا برایتان روشن شد؟ حالا به بقیه مراسم برسید.

مریم یوشی‌زاده