رشك بر امیرمؤمنان علی ع

پس از وفات پیامبر ص , رشك بر علی ع در عرصه ای بسیار مهم آشكار شد, و سبب شد تا خلافت از آن حضرت بازداشته شود این امر, بیان گر نوعی تحلیل نسبت به مسئله «بازداشت خلافت از علی ع » است كه هم در سخنان خود وی, و هم در برخی از دیدگاه های دیگران ارائه شده است

در رویكرد به مناسبات میان اشخاص در تاریخ صدر اسلام، چنین دریافت می شود كه جنبه ای از آن مناسبات، رشك ورزی بر امام علی(علیه السلام) بوده است.

رشكورزی بر علی(علیه السلام) در عرصه های گوناگون بروز یافت. در زمان حیات پیامبر اكرم(صلی الله علیه وآله)، بر «خلوت گزیدن و نجوا كردنِ پیامبر(صلی الله علیه وآله) با علی(علیه السلام)»، و نیز بر «گشوده گذاردنِ درِ خانه علی(علیه السلام) بر مسجد پیامبر(صلی الله علیه وآله)» رشكورزی در قالب اعتراض بر پیامبر(صلی الله علیه وآله) نمایان شد.

پس از وفات پیامبر(صلی الله علیه وآله)، رشك بر علی(علیه السلام) در عرصه ای بسیار مهم آشكار شد، و سبب شد تا خلافت از آن حضرت بازداشته شود. این امر، بیان گر نوعی تحلیل نسبت به مسئله «بازداشت خلافت از علی(علیه السلام)» است كه هم در سخنان خود وی، و هم در برخی از دیدگاه های دیگران ارائه شده است.

در این مقاله، از زاویه روان شناسی مناسبات میان اشخاص در پدیداری رویدادهای تاریخی، به این مسئله نگریسته شده است.

مقدمه

امروزه با پیدایش گرایش های تخصصی، این امكان برای تاریخ پژوهان فراهم است كه در حوزه هایی نوین گام نهند. از شمار آن حوزه ها، روان شناسی اجتماعی و روان شناسی مناسبات میان اشخاص است. از نظر روان شناسی اجتماعی (با گرایش روان شناختی)، رفتارهای متنوع افراد، معلول تفسیرهای گوناگون و نیز تفاوت های شخصیتی و خلق و خوی آن هاست. از این رو، محققان در این رشته علمی، می كوشند با تحلیل حالات و صفات شخصیتی، رفتارهای اجتماعی را بفهمند.۲ یكی از بحث های این رشته، روان شناسی مناسبات میان اشخاص۳ است كه در آن، مفاهیم «الفت» و «نفرت» (دوستی و دشمنی) در جایگاه الگوهایی كلی برای مناسبات، موضوع سخن است.۴ هم چنین در این بحث، درباره «رشكورزی میان اعضای یك گروه» بررسی می شود.۵

حال، سخن در این است كه می توان رویدادهای تاریخ اسلام را در حوزه های مورد اشاره نیز بررسی كرد، و بدین سان، زوایایی ناشناخته (یا كم شناخته) از آن را برگشود. دراین باره، بایسته است كه درباره مناسبات میان مسلمانان با خاندان پیامبر(صلی الله علیه وآله)(به طور عام)، و مناسبات میان ایشان با امام علی(علیه السلام) (به طور خاص)، با توجه به جنبه هایی همچون رشك، كینه، رقابت و نفاق، به طور جامع بررسی شود. این نوشتار، درآمدی بر آن بررسی جامع است كه به شناختِ رشكورزی نسبت به امام علی(علیه السلام)روی دارد.

این پژوهش، در آغاز با این دشواری بسیار مهم روبه رو بود كه رفتارهای انجام شده در بستر تاریخ، قابلیت آن را نداشت كه در این زمان، به طور مستقیم مشاهده و ارزیابی شود. با این حال، ارزیابی اشخاص حاضر در متنِ تاریخ كه به وجود رشك بر علی(علیه السلام)تصریح كرده بودند، و نیز شواهد و قراینی كه ارزیابی آنان را تأیید می كرد، روی هم رفته، این امكان را فراهـم ساخت كه در نوشتـار حاضر به شناخت رشك بر علی(علیه السلام)روی شود.

براین اساس، نوشتار حاضر چنین سامان یافت كه نخست، در یك نگرش كلی، مفهوم رشك شناسایی شد، آن گاه در بازشناسی تاریخ صدر اسلام، زمینه ها و سپس عرصه های بروز رشك بر علی(علیه السلام) به طور تفصیلی بررسی گردید. در این میان، مهم ترین عرصه بروز رشك بر علی(علیه السلام)، «بازداشتِ خلافت از او» (پس از وفات پیامبر(صلی الله علیه وآله)) بود كه در این جا برآن تأكید شد، در حالی كه تاكنون، توجه كافی بدان نشده است.

در پایان، باید بر دو نكته اذعان كرد: نخست این كه فصل بندی این مقاله، خود می تواند الگویی برای شناختِ دیگر جنبه های مناسبات در تاریخ اسلام (پیش گفته) به شمار آید. دیگر آن كه این نوشتار در حوزه ای نوین گام نهاده، در انتظار دریافتِ رهنمود و ره گشایی است.

۱ ـ مفهوم شناسی «رشك» و «حسد»

الف ـ بررسی واژگانی: حسد واژه ای عربی، و رشك واژه ای فارسی است. این دو واژه را فارسی زبانان شناخته، و به شكل مترادف با یكدیگر به كار می برند.۶

از نظر مفهومی، حسد و رشك ورزیدن عبارت است از: «بد خواستن، و زوال نعمت كسی را خواستن».۷ در اساس، رشك و حسد براین پایه استوار است كه حسود (رشك ور) نسبت به وجود نعمت یا فضیلتی در شخص دیگر (محسود) رشك میورزد، و آرزو می كند كه آن نعمت و فضیلت به وی منتقل شود یا این كه از آن دیگری نیز سلب و زایل گردد.۸ بی گمان، این حالت بسیار زشت، و برآمده از بدخواهی نسبت به دیگران است. در برابر، هرگاه شخصی آرزو كند تا همانند دیگری، از نعمت و فضیلتی برخوردار شود بدون آن كه خواهانِ زوالِ نعمت و فضیلت از آن دیگری باشد، این حالت، پسندیده، و متفاوت با رشك و حسد بوده، و در اصطلاح غبطه (غبط) نامیده می شود.۹

ب ـ آیات قرآن كریم: در چهار آیه قرآن كریم۱۰ واژه حسد به كار رفته است. در سوره فلق، شر و بدی حسد از مواردی به شمار آمده است كه باید از آن به خداوند پناه جست۱۱. در تفسیر همین آیه، تصریح شده كه این پناه جستن به خدا، بدین سبب است كه حسد، شخص حسود را بر آن می دارد تا بر محسود، شرو بدی رساند.۱۲

در سوره بقره نیز از حسد اهل كتاب نسبت به مسلمانان سخن گفته شده و در خطاب به مسلمانان آمده است:

بسیاری از اهل كتاب، آرزو دارند كه از ایمان، شما را به كفر برگردانند، به سبب حسدی كه بر شما می برند... .۱۳

هم چنین، در سوره نساء، خداوند متعال فرموده است:

ام یحسدون الناس علی ما آتاهم الله من فضله ; آیا حسد میورزند بر مردم به سبب آن چه كه خدا از فضلش به آن ها داده است.۱۴

گفتنی است كه بنا به روایتی، مراد از ناس (محسود) در این آیه، پیامبر(صلی الله علیه وآله)و خاندان اویند كه از فضیلت نبوت و امامت برخوردار بودند و دیگران براین فضیلت، حسد ورزیدند.۱۵

ج ـ نگرش امام علی(علیه السلام): از آن جا كه حسد یك رذیلت نفسانی است، در متون و منابع اخلاقی درباره آن بسیار سخن گفته شده است، و در پندهای بزرگان، آدمیان از حسد ورزیدن به یكدیگر پرهیز داده شده اند. حال، چون در این نوشتار، موضوع سخن، رشك بر امام علی(علیه السلام) است، لذا سزاوار است كه پیش تر، نگرش كلی آن حضرت نسبت به حسد شناسایی شود. بدین منظور، با مراجعه به سخنان حضرت در نهج البلاغه می توان دریافت كه در نگرش ایشان، حسد، تنِ حاسد را می آزارد و لذا، هر اندازه كاهش یابد، بر سلامتی تن نیز افزوده می شود.۱۶ با وجود این، هرگز چنین نیست كه حسد، فقط یك حالت درونی محض باشد و صرفاً سبب خودآزاری حسود گردد، بلكه حسد، در عرصه رفتار آدمی بروز می یابد و او را به نافرمانی خدا و گناه می افكند۱۷ و ایمان را می زُداید.۱۸

---