شبیه خوانی نمایش اندوه

شبیه خوانی, واژه ای است که در تهران کمتر استفاده می شود و در مراکز آکادمیک و رسانه ای به تعزیه معروف است​ اما در برخی جاهای ایران به شبیه خوانی معروف است و در بعضی​ جاها فقط کلمه شبیه استفاده شود و کمتر کلمه تعزیه استفاده می شود

شبیه‌خوانی، واژه‌ای است که در تهران کمتر استفاده می‌شود و در مراکز آکادمیک و رسانه‌ای به تعزیه معروف است​ اما در برخی جاهای ایران به شبیه‌خوانی معروف است و در بعضی​ جاها فقط کلمه شبیه استفاده شود و کمتر کلمه تعزیه استفاده می‌شود.

شبیه خوانی از نظر لغوی با موضوع مناسبت دارد و عده ای شبیه شخصیت ها را اجرا می کنند که در سال های قبل رخ داده، تعزیه به معنی عزاگرفتن است. نوحه خوانی و نمایش های خیابانی نوعی تعزیه هستند. از نظر واژگانی شبیه خوانی درست تر است.

پرونده شبیه خوانی ایرانی سال قبل در فهرست یونسکو بود​ و به عنوان هنر ایرانی به ثبت رسید و ایران در این زمینه از ترکیه پیشی گرفت.

در خوزستان و ایلام و دیگر شهرهای ایران شبیه خوانی به زبان های مختلف خوانده می شود؛ هنری برگرفته از زبان ایرانی بخصوص فارسی​ و نسخه های ترکی و عربی آن نیز به وفور یافت می شود.

● تعریف پیش خوانی در تعزیه

پیش خوانی یعنی پیش درآمد تعزیه که مقدمه ای است برای ورود به تعزیه. پیش خوانی یا پیش واقعه خوانی از ارکان اصلی تعزیه است. نوعی ترانه و تصنیف که معمولا به صورت دو یا گروه خوانده می شود.

در قدیم معین البکا با ریش بلند و حنایی و لباده و شال گردن مخصوص- که نسخه های تعزیه همان فرد در این شال جاسازی می شد - و پسر معین البکا به نام ناظم البکا، دستیار کارگردان مسئول پیش خوانی بوده اند. در این قسمت آهنگ ها و اشعار موزون با صدای زیر بچه خوان و بم اشتلم خوان وهمراهی موسیقی ​ ​اجرا می​شد. پیش خوانی مقدمه ای بر تصنیف سازی در قدیم بوده است.

مثلا اجرای پیش خوانی شهادت حضرت رقیه به این شکل است؛

شب وروز از فراقت ای پدر جان​

بتالم مثل بلبل در بهاران​

بریزم اشک غم همچون هزاران

امان از جدایی، فغان از جدایی، ای پدر جان

شاه شاهانم پدر جان، ماه تابانم پدر جان

دوقطبی بودن و نماد شناسی آن در تعزیه

روبه روی هم قرار گرفتن خیر و شر و حسین مظهر نیکی و یزید مظهر پلیدی، سبب شده نیاکان با سر و سامان دادن هنر شبیه خوانی، نشانه هایی برای این دو قطب لحاظ کنند.

لباس تعزیه و خوانش های دو گروه از مواردی است که در این نمادشناسی مورد توجه قرار گرفته است. اولیاخوان ها همیشه لباس سبز نماد پاکی و انسانیت داشتند و برای مخالف خوان رنگ قرمز نشانه خونخوار بودن و شر بودن تعریف شده است. قواعد دیگری نیز در همین رابطه تعریف شده است، مثلا مسلم خوان به این دلیل که سفیر امام حسین(ع) است به رنگ سفید انتخاب شده یا مثلا امام خوان هیچ گاه در تعزیه ای با کلاهخود وارد نشده و همواره با​ عمامه سبز رنگ وارد می شود.

حضرت عباس هیچ گاه نزد امام حسین(ع) با کلاهخود وارد نمی شود. او همواره با عبا و حجاب کامل نزد امام می آید، مگر هنگامی که عزم میدان دارد و زرهپوش است. حر با لباس زرد رنگ ظاهر می شود، پس از توبه امام حسین(ع) پارچه سبز رنگی را دور کلاهخود او می بندد.

نوع گفتار اولیا خوان ها طوری تعریف شده که آنها به خاطر شخصیت و قداستی که دارند باید آواز بخوانند. در سوی مقابل، اما مخالف خوان ها باید اشتلم بخوانند، چون قرار است سنگدلی را نشان دهند، ادای غلیظ حروف «خ» و «گ» و «ق» و.... اوج قساوت را نمایش می دهد. موافق خوان همواره از حروف لطیف استفاده می کند. کلام در تعزیه همواره رسمی بوده و از دیرباز همیشه بهترین اشعار برای تعزیه انتخاب می شده است. از سوی دیگر قواعد زیر نیز در حوزه کلام تعزیه اغلب رعایت می شده است.

ـ نوع کلام اولیا با اولیا حالت نیایش و عرفانی است.

ـ کلام اولیا با اشقیا حالت پند آموز دارد. ای خدا نشناس و...

ـ اشقیا همواره اولیا را با بهترین کلمات خطاب می کنند. ای افتخار زاده اولاد بوالبشر و...

ـ اشقیا همدیگر را با بدترین کلمات خطاب می کردند. ای لعین مرتد و..

بعضی معتقدند دلایل رواج هنر شبیه خوانی را باید در شفاهی بودن جامعه ایران جست. جامعه سنتی ما همواره شفاهی بوده است، چنانکه اغلب مردم دوست دارند تاریخ را برایشان تصویر کنند، از همین روست احتمالا خیلی ها بیش از این که دوست داشته باشند کتاب تاریخی بخوانند، نمایش ها و فیلم های تاریخی را دوست دارند و در چنین جامعه ای است که شبیه خوانی به چنین هنر مورد اقبالی تبدیل شده است.

علی اکبر خلعتبری