درخشش فلزکاری هخامنشی درگنج آمودریا

در این گفتار ویژگی های هنری و تاریخی این گنجینه را به طور مختصر بررسی خواهیم کرد و به برخی از اشیای منحصر به فرد آن اشاره می کنیم

شاید در خبرهای مربوط به میراث فرهنگی شنیده باشید که به تازگی رییس‌جمهور تاجیکستان، درخواست بازگشت "گنجینه آمودریا" را از موزه بریتانیا (The British museum) مطرح کرد. این درخواست تاکنون با موافقت مسئولان موزه بریتانیا و دولت این کشور روبه‌رو نشده است و تمام شواهد نشان می‌دهد که بازگشت این گنجینه بی‌نظیر به سادگی امکان‌پذیر نباشد.

در این گفتار ویژگی‌های هنری و تاریخی این گنجینه را به طور مختصر بررسی خواهیم کرد و به برخی از اشیای منحصر به فرد آن اشاره می‌کنیم.

گنجینه آمودریا که مربوط به دوران هخامنشی است و شامل بیش از ١٧٠ شیء منحصر به فرد طلایی و نقره‌ای می‌شود، در سال ١٨٧٧ میلادی در کرانه آمودریا یا همان رودخانه جیحون کشف شد. این منطقه در کشور تاجیکستان قرار دارد. این گنجینه در حال حاضر یکی از مهمترین مجموعه‌های موجود از هنر فلزکاری هخامنشی است که تاکنون شناخته شده است و قدمت آنها به سده‌های چهارم و پنجم پیش از میلاد مسیح می‌رسد.

به نظر می‌رسد این گنجینه در مدت زمانی طولانی و به احتمال زیاد در یک معبد، گردآوری شده باشد. در این گنج آثار متفاوتی از مجمسه، کوزه طلایی، مدل کوچکی از یک ارابه، بازوبند، لوح طلایی و آثار دیگری وجود دارد. در اواخر قرن نوزدهم، یک فرمانده انگلیسی گروهی از بازرگانان را که بین پیشاور و کابل به دست راهزنان اسیر شده بودند، نجات داد و به این ترتیب گنجینه آمودریا که همراه بازرگانان بود، آشکار شد. او بخشی از این گنجینه را از آنان خریداری کرد و بخشی دیگر به مرور در بازارهای راولپندی به فروش رسید و سرانجام از لندن سردرآورد.

● شیر- دال

از برجسته‌ترین اشیاء این مجموعه می‌توان به بازوبندی طلایی با سر گریفین یا شیر دال‌ها اشاره کرد. شیر دال موجودی است که نیمه بدنش شیر و نیمه‌ی دیگرش دال یا عقاب است. این بازوبند با اشیایی که در سنگ نگاره‌های تخت جمشید به عنوان هدیه به دربار پادشاه تصویر شده‌اند، شباهت بسیاری دارد. در حال حاضر در قسمت بال، شاخ‌ها، چشم و دم این دو موجود افسانه‌ای که در دو انتهای این بازوبند قرار دارند، جای جواهرات یا سنگ‌های قیمتی مفقود شده‌ای وجود دارد. ضخامت این بازوبند طلایی در قسمت شاخ جانوران افسانه‌ای یا همان شیر-دال‌ها به دو سانتی‌متر و ۶۰ میلی‌متر می‌رسد.

● ارابه طلایی

شئ جالب توجه دیگر این مجموعه، نمونه‌ی کوچکی است از یک ارابه چهار اسبه همراه با دو مرد سوار کار. این ارابه طلایی نیز از برجسته‌ترین نمونه‌های فلزکاری هخامنشی در قرن‌های چهارم و پنجم پیش از میلاد محسوب می‌شود. ارابه را چهار اسب کوچک (پونی) به جلو می کشند. مردان سوار ارابه لباس های مادی بر تن دارند. بخش جلو ارابه با تصویر یکی از خدایان مصری به نام بس (Bes) که هیکلی چاق و کوتوله دارد تزیین شده است. این ارابه مشابه ارابه داریوش پادشاه هخامنشی است. روی یکی از مهرهایی که در موزه بریتانیا نگهداری می‌شود، داریوش به هنگام شکار شیر در نخلستان، روی ارابه‌ی چهار اسبه‌ای تصویر شده است که با ارابه طلایی آمودریا شباهت‌های فراوانی دارد. طول ارابه آمودریا در حدود ۱۹ سانتیمتر (۱۸.۸) است.

● لوح طلایی

شیء دیگر این مجموعه یک پلاک یا لوح طلایی به وزن ۷۵.۵ گرم و و طول ۱۵ سانتیمتر است. این لوح به همراه پنجاه پلاک طلایی دیگر بخشی از این گنج بی بدیل را تشکیل می‌دهند. طول این پلاک‌ها از ۳ تا ۲۰ سانتیمتر متغییر است و روی اکثر آنها تصاویری از انسان نقش بسته شده است. بعضی از این نقوش، ابتدایی و از نظر هنری ناپخته هستند و به نظر می‌رسد کار صنعتگران آماتور باشند.

شاخص‌ترین پلاک این مجموعه که به آن اشاره کردیم از نظر هنری با سایر پلاک‌ها تفاوت چشمگیری دارد. نقش روی این پلاک مردی را با لباس و کلاه مادها نشان می‌دهد که به کمرش شمشیر یا خنجر کوتاهی بسته است. لباس این مرد کاملن با نمونه‌های سنگ نگاری تخت جمشید مشابه است. مرد مادی در یک دستش شاخه‌ای برسم (Barsom) دارد. در دست گرفتن شاخه برسم و دعا خواندن برآن مخصوص آیین‌های و مناسک زرتشتی است و به همین دلیل بعضی از هنر پژوهان احتمال می‌دهند این مرد مادی یک مغ یا فردی روحانی باشد. کاربرد دقیق این پلاک طلایی مشخص نیست اما ممکن است به عنوان یک پیشکش مذهبی به معبد اهداء شده باشد.

● تلفیق هنر هخامنشی و هنر مردمان شمالی

شیء دیگری که به معرفی آن می‌پردازیم، باز هم موجود افسانه‌ای تمام طلایی است. این قطعه تزیینی جانوری است با بدنی شبیه گوزن نر اما بالدار و با سری شبیه شیر به همراه دو شاخ و گوش‌هایی بسیار بزرگ که به گوش چهارپایان شبیه است. روی این شیء، حفره‌هایی برای نشاندن جواهر، شیشه های رنگی و یا سنگ های قیمتی موجود است که در حال حاضر خالی هستند. پشت این شئ دو سنجاق بلند برای اتصال به جایی وجود دارد اما دقیقن مشخص نیست این شئ تزیینی به کجا متصل می‌شده است. این شیء به شیوه هنر جنوب روسیه بسیار نزدیک است و بنابراین سندی است بر ارتباط فرهنگی پارس ها و هخامنشیان با مردمان استپ‌های شمالی.

▪ مرد برهنه با سربند پارسی

یکی دیگر از اشیاء این مجموعه، مجسمه نقره‌ای مردی است برهنه با سربند یا کلاه پارسی. این یکی از معدود مواردی است که در هنر هخامنشی، پیکر و آناتومی برهنه انسان و اندام جنسی او تصویر شده است. این مجسمه می‌تواند تحت تاثیر هنر یونانی به وجود آمده باشد. ارتفاع این مجسمه در حدود ۲۹ سانتیمتر است.

▪ مردی با لباس پارسی و شاخه برسم

این مجسمه نقره‌ای که بخش هایی از آن زراندود شده است در حدود ۱۵ سانتیمتر بلندی دارد و مردی را با لباس پارسی، سربند و ریش می دهد. پیکره می تواند متعلق به پادشاه باشد. مرد در دستش شاخه ای گل و یا شاخه‌ای برسم (Barsom) نگاه داشته است. فیزیک صورت و اندام این مجسمه تفاوت‌های چشمگیری با مجسمه قبلی دارد که به احتمال تحت تاثیر هنر یونانی به وجود آمده است.کارشناسان نمی‌توانند برای گنجینه آمودریا ارزش مادی تعیین کنند.