«دلوز» و پرسوناژهای مفهوم ساز

نگاهی به کتاب فلسفه چیست

توجه به فلسفه «ژیل دلوز» در سال‌های اخیر مرتب افزایش یافته، چنان‌که جزو معدود متفکران غربی است که بسیاری از آثارش به زبان فارسی ترجمه شده و شناخت ما از او از خلال آثارش و نه از طریق شارحانش ممکن شده. زبان فلسفی دلوز دشوار است و شاید مهم‌ترین دلیل ترجمه‌ناپذیر بودن چنین آثاری از نگاه مترجمان کلاسیک، همین بوده. چند دهه پیش مترجمان هرگز به سراغ چنین آثاری نمی‌رفتند و قطعا ترجمه این آثار را، چه به لحاظ زبانی چه به لحاظ تجربه دانش فلسفی‌مان، کاری بیهوده به شمار می‌آوردند. اما گویی زمان آن فرا‌رسیده تا دلوز را از خلال آثارش بیابیم و نه از طریق آثاری که دیگران در خصوص فلسفه‌اش نوشته‌اند. انگار از یک‌سو هم زبان فارسی امروزه توانمندتر شده و هم از سوی دیگر توان خواننده فارسی در درک مسایل فلسفی معاصر افزایش یافته. با این حال در برابر چنین اثری ما همچون خانه به دوشی هستیم سرگردان در لابه‌لای سطرهای آن.

«فلسفه چیست؟» در مورد فلسفه است. «فلسفه چیست؟» پرسشی است برآمده از دوران سالخوردگی، هم سالخوردگی نویسندگانش که در جست‌وجوی پاسخی مناسب برای یک عمر تلاش خودند - این کتاب در سال ۱۹۹۱ یعنی چهار سال پیش از مرگ دلوز و یک سال پیش از مرگ «گتاری» انتشار یافته و آخرین اثر این دو فیلسوف است- و هم سالخوردگی فلسفه در عصر سیطره علوم، به‌خصوص علوم انسانی که داعیه جانشینان فلسفه را دارند و آن را دانشی از‌مدافتاده می‌بینند. کتاب «فلسفه چیست؟» پر است از مطالب جذاب در خصوص فلسفه از یونان باستان تا انقلاب‌ها و فیلسوفان هم‌عصر مولفان. کتاب در خصوص دوستی است و آشوب، از این رو معرفی این اثر مهم در چند سطر بسیار دشوار و ناممکن به نظر می‌رسد. اما آنچه بیش از همه در این اثر جلب‌توجه می‌کند، اصطلاح «پرسوناژ مفهومی» است.

به‌زعم دلوز و گتاری، فلسفه، هنرِ تشکیل و ابداع و ساخت مفاهیم است: «دانش از خلال مفاهیم ناب». مفاهیم به پرسوناژهایی مفهومی نیاز دارند که در تعریف مفاهیم‌شان شرکت می‌کنند. آنان بر این مبنا میان حکیم پیر شرق و فیلسوف تفاوت می‌گذارند: «احتمالا حکیم پیر مشرق‌زمین از رهگذر شکل [figure] فکر می‌کند، در حالی که فیلسوف مفهوم را می‌آفریند و به آن می‌اندیشد.» آنان پرسشی دردناک نیز مطرح می‌کنند: «چیست ارزش فیلسوفی که در موردش بتوان گفت او هیچ مفهومی نیافریده است: او مفاهیم خودش را نیافریده است؟» به بیان دیگر فلسفه رشته‌ای است که آفرینش مفاهیم را شامل می‌شود. موضوع فلسفه، آفرینشِ مفاهیمی همواره نو است. در واقع مفاهیم به واسطه پرسوناژهای مفهومی تعریف می‌شوند. پرسوناژهای مفهومی نقش مهمی در تکامل یا استحاله فلسفه بازی می‌کنند. تعدادی از این پرسوناژهای مفهومی را دلوز و گتاری در این کتاب نام برده‌اند: سقراطِ افلاطون، دیونیزوس یا زرتشتِ نیچه، ابله دکارت، پرسوناژِ غریبِ تجسس‌گر تجربه‌گرایان، قاضی کانت و... . پرسوناژ مفهومی، همتراز با فیلسوف است به نحوی که دکارت باید خودش را «ابله» امضا کرده باشد؛ درست همانطور که نیچه خودش را «مسیحاستیز» یا «دیونیزوس مصلوب» امضا می‌کرد.

اما این پرسوناژهای مفهومی چگونه عمل می‌کنند؟ مولفان به عنوان مثال از کوگیتوی دکارت نام می‌برند و آن را در قالب یک مفهوم خلق‌شده می‌بینند، اما این مفهوم پیش‌فرض‌هایی دارد و مرادشان شیوه‌ای نیست که یک مفهوم دیگر مفاهیم را پیش‌فرض می‌گیرد، بلکه پیش‌فرض‌ها در اینجا تلویحی، سوبژکتیو و پیشامفهومی هستند و به تصویری از اندیشه شکل می‌دهند. آنان معتقدند آیا در مورد دکارت چیزی غیر از کوگیتوی آفریده‌شده و تصویر از پیش مفروض اندیشه وجود دارد؟ پاسخ آنان این است که عملا چیزی وجود دارد، که البته قدری اسرارآمیز است، گه‌گاه سروکله‌اش پیدا می‌شود و به نظر می‌رسد که در میانه مفهوم و صفحه پیشا‌‌مفهومی، وجودی تیره و تار داشته باشد و از یکی به دیگری گذر کند. عجالتا این چیز ابله است، ابله «من» می‌گوید و کوگیتو را برقرار می‌کند. «ابله» پرسوناژ مفهومی دکارت است.

چه‌بسا پرسوناژ مفهومی بتواند لنفسه تنها به‌ندرت یا متوهمانه در آثار فیلسوفان ظاهر شود. در هر صورت، او آنجا‌ست و گرچه بی‌نام و زیرزمینی است، باید همواره توسط خواننده بازسازی شود. پرسوناژ مفهومی بازنمودگر فیلسوف نیست، بلکه تا اندازه‌ای برعکس، فیلسوف صرفا لفاف پرسوناژ مفهومی اصیلش و همه پرسوناژهای دیگری است که میانجی‌ها و سوژه‌های واقعی فلسفه‌اش هستند. پرسوناژهای مفهومی دگرنام‌های فیلسوف هستند و نام فیلسوف، نام مستعار ساده‌ای از این پرسوناژ است؛ «ما فیلسوفان همواره از خلال پرسوناژهایمان به چیزی دیگر بدل می‌شویم و در مقام تفرجگاه یا باغ‌وحش از نو زاده می‌شویم.»

البته باید میان پرسوناژهای مفهومی و فیگورهای زیباشناختی تفاوت قایل شویم. در واقع پرسوناژهای مفهومی، قدرت‌های مفاهیم، و فیگورهای زیباشناختی، قدرت‌های تاثیرها و درک‌ها هستند. فیگورهای زیباشناختی برجسته اندیشه و رمان و همچنین فیگورهای زیباشناختی نقاشی، مجسمه و موسیقی تاثرهایی تولید می‌کنند که از تاثرها و ادراک‌های معمول در‌می‌گذرند، درست همان‌طور که مفاهیم به فراسوی عقاید هرروزه می‌روند.

دیگر کتاب‌های نشر رخداد نو

کافکا، به سوی یک ادبیات خرد

ژیل دلوز و فلیکس گتاری / ترجمه: رضا سیروان و نسترن گوران / نوبت چاپ: ۱۳۹۲ / قیمت: ۶۳۰۰ تومان

چگونه شکسپیر بخوانیم

نیکلاس رویل / ترجمه: تورج سلحشور / نوبت چاپ: ۱۳۹۲ / قیمت: ۶۰۰۰ تومان

هیولا

شهریار وقفی‌پور / نوبت چاپ: ۱۳۹۱ / قیمت: ۵۷۰۰ تومان

لویناس و سوبژکتیویته پساواسازانه

سایمون کریچلی / تدوین و ترجمه: مهدی پارسا و سحر دریاب / نوبت چاپ: ۱۳۹۱ / قیمت: ۴۶۰۰ تومان

پوریا شیبانی‌راد