ستاره ای که نمی درخشد

نگاهی به رمان ناهید نوشته شهریار زمانی

رمان «ناهید» از ابتدا تا انتها یک رمان انقلابی است. راوی اول شخص این رمان که دختری به همین نام است به تازگی از آمریکا به ایران برگشته تا قاتل پدرش را بیابد. «ناهید» که دانشجوی باستان‌شناسی است، برای رساندن نامه یکی از اساتیدش در آمریکا به استادی در دانشگاه تهران، راهی خیابان‌های شلوغ تهران در روزهای منتهی به انقلاب اسلامی می‌شود. او که تا به حال این همه جمعیت ندیده، میان تظاهرکنندگان گم می‌شود و ساواک او را به عنوان مبارز انقلابی دستگیر می‌کند. گرچه حضور شخصیت اصلی رمان در جمع زندانیان سیاسی چندان به طول نمی‌انجامد، همین آشنایی کوتاه با وضعیت زندان‌های کشور، قدمی رو به جلو برای آگاهی او نسبت به ضعف رژیم می‌شود. البته برخورد «ناهید» با انقلابیان به همین جا ختم نمی‌شود. رمان «ناهید» بیش از هر چیز یک رمان تاریخی- اجتماعی است.

نویسنده در فصل‌های ۱۰ گانه‌ کتاب در تلاش است قشرهای مختلف درگیر در جریانات انقلاب را از زاویه دید ناهید توضیح دهد. ناهید به هیچ وجه سیاسی نیست و تنها برای بالای دار بردن قاتل پدرش که یک سرهنگ است تلاش می‌کند، اما آشنایان و دوستانی از هر دو نیروی دخیل در انقلاب اسلامی، اعم از موافقان و مخالفان رژیم دارد. همین آشنایی او بهانه‌ای می‌شود برای نویسنده تا آنطور که تاریخ می‌گوید از فعالیت گروه‌های مختلف برای مبارزه با رژیم پهلوی سخن به میان آورد. برای مثال در فصل چهارم ناهید به همراه پسرخاله‌اش که بازپرس ویژه قتل در دادگستری است، به قبرستان می‌رود تا با پدرش دیداری تازه کند. در همین حین جوانی را که در تظاهرات تیر خورده برای خاکسپاری به قبرستان می‌آورند. نویسنده این اتفاق را به فال نیک می‌گیرد و شخصیت‌های اصلی داستان را به اظهارنظر درخصوص ظلم رژیم به مردم وامی‌دارد: «آمبولانس درب و داغانی که روی بدنه‌اش سوراخ‌های ریز و درشت دارد راه را بند آورده‌است. در عقب آمبولانس باز می‌شود و مردم هجوم می‌برند. جوانی را بیرون می‌کشند و روی دست می‌برند. سینه جوان خون‌چکان است و دستان کشیده‌اش افتاده است. شمسی ناله سر می‌دهد: روله، روله، روله.

روله آخر را می‌کشد و به صورتش چنگ می‌زند. می‌گویم: اینجا بیمارستان هم داره؟

اصغر می‌گوید: تعداد کشته‌ها که زیاد می‌شه تیرخورده‌ها رو مستقیم می‌آرن اینجا.»

البته گفتن این نکته هم خالی از لطف نیست که نویسنده تنها به ذکر فعالیت‌های سیاسی شناخته شده مثل تیراندازی به مردم در تظاهرات، الله‌اکبر سر دادن از پشت بام و بازجویی‌های غیراصولی اکتفا نکرده است. شهریار زمانی در این کتاب از برخی زوایای پنهان خیانت عوامل رژیم به مملکت نیز پرده برداشته است. برای مثال بخش اعظم کتاب درباره یکی از عوامل رده‌بالای رژیم پهلوی است که به قاچاق اشیای عتیقه به صورت انبوه مشغول است. شهریار زمانی در مصاحبه‌ای هدف اصلی خود از نوشتن رمان «ناهید» را پرداختن به نقش زنان در انقلاب اجتماعی ذکر کرده بود. با این حال با توجه به موقعیتی که شخصیت اصلی رمان دارد، نمی توانیم او را نماینده زنان جامعه در آن زمان بدانیم. ناهید از زمان کودکی در آمریکا زندگی کرده و سال‌‌های سال از فرهنگ جامعه ایرانی به دور بوده‌است. به نوعی که می‌توان او را تافته جدابافته دانست. علاوه بر این در سراسر داستان انگیزه‌‌ای برای فعالیت سیاسی در راوی دیده نمی‌شود. همانطور که گفته شد او به‌دنبال قاتل پدرش است و تنها در انتهای کتاب آن هم بدون آنکه قصدی داشته باشد زمینه مبارزه علیه رژیم پهلوی را فراهم می‌کند. پس نمی‌توانیم «ناهید» را صاحب نقشی مستقل در مبارزات انقلابی بدانیم. از مسائل سیاسی و اجتماعی مطرح شده در کتاب که بگذریم، رمان ناهید داستان زندگی خصوصی دختری است که قتل پدرش در کودکی به عنوان نقطه‌ تاریکی از ذهنش درآمده و زندگی او در بزرگسالی را به شدت تحت‌الشعاع قرار داده‌است.

«ناهید» در واقع جایی میان بزرگسالی و کودکی گیر کرده و نویسنده از ابتدای رمان سرگردانی او را با ترفند‌های مختلف به خواننده نشان می‌دهد. برای مثال نویسنده روایت ناهید را به دوبخش تقسیم می‌کند. یک بخش رویدادهایی است که در ایران پیش از انقلاب رخ می‌دهد و بخش دیگر مربوط می‌شود به جلسات مشاوره‌ای که ناهید با یک روان‌شناس در آمریکا داشته است. نویسنده برای شناساندن راوی به خواننده از شیوه سیلان ذهن استفاده کرده و در این میان منجر به رفت و آمد خواننده میان مشاهدات راوی و خاطراتی که به یاد می‌آورد، می‌شود.نویسنده با ایرانیک کردن چیزهایی که ناهید از جلسات مشاوره به یاد می‌آورد، آنها را از مشاهدات او در زندان جدا کرده‌است. به مرور زمان که داستان پیش می‌رود این یادآوری‌ها کاهش می‌یابد. نویسنده وقایع داستان را طوری کنار هم چیده که با پشت سر گذاشتن آنها، زوایای پنهان کودکی ناهید برایش روشن می‌شود و او خودبه خود درمان پیدا می‌کند. جدای از شیوه پرداخت شهریار زمانی، بد نیست درباره طرح جلد هم نکاتی را یاد آور شویم. طرح کتاب «ناهید» که متحدالشکل با چهار برگزیده‌ دیگر سومین جشنواره داستان انقلاب است، می‌تواند تاثیر بسزایی در مقبول افتادن این کتاب نزد خوانندگان داشته باشد. پاراگراف اول هر کتاب به صورت برجسته و با رنگی متمایز از حاشیه روی جلد چاپ شده‌است. به این طریق نثر کتاب را می‌توان با خواندن جملات روی جلد تا حدی دریافت. این طرح هم از جذابیت بصری برخوردار است و هم می‌تواند راهنمای خریداران کتاب در فهم محتویات داستان باشد.

مهدی محمدی