معلولین شهروندان فراموش شده

گزارشی از روند اجرایی مناسب سازی محیط شهری به منظور خودیاری معلولین

براساس واقعیت‌های موجود از هر ۱۰ کودک یک نفر به‌عنوان توانجو یا به زبان ساده‌تر معلول به دنیا می‌آید. معلولان به‌عنوان بخشی از جامعه امروز ما که براساس عوامل ژنتیکی، حادثه‌ای، رخدادی و دیگر مسائل ،کارکرد بخشی از قدرت خود را از دست می‌دهند نیازمند توجه ویژه و بعضا بدون هرگونه چشمداشتی هستند. در این میان اما آنچه که مهندسی شهرنشینی و رفتار اجتماع نشان می‌دهد عدم توجه کافی به این قشر محترم و البته توانمند در درجات دیگر می‌باشد. دستیابی به عناوین قهرمانی در ابعاد ورزشی، علمی، فرهنگی، هنری و... می‌تواند نشانگر توانایی بالای معلولان اجتماع ما باشد. البته ناگفته پیداست که معلولان نیز خود به چند دسته تقسیم می‌شوند که گل سرسبد آنان را پهلوانان واقعی کشورمان و شهدای زنده تشکیل می‌دهند. جانبازان عزیز و بزرگواری که وجودشان برای اجتماع مغتنم بوده و به‌عنوان سندهای زنده جنگ تحمیلی باید از آنان پاسداری و صیانت کرد.

“معلولیت” به‌عنوان واقعیت اجتناب‌ناپذیر پدیده‌ای است که علاوه برجنبه‌های پزشکی آن باید به آن رویکرد اجتماعی داشت چرا که ۱۰ درصد از جمعیت هر کشور را توانجویان تشکیل می‌دهند. حضور این قشر از جمعیت کشور درصحنه اجتماع مستلزم ایجاد زمینه‌ها و عرضه خدماتی است که شرایط را برای فرد توانجو فراهم سازد تا بدون کمک دیگران توانایی بهره‌مندی از اماکن فرهنگی، مذهبی، تجاری و خدمات عمومی را داشته باشند. در بیشتر کشورها مسئولیت ارتقای کیفیت زندگی توانجویان به دولت‌ها واگذار شده است و دولت‌ها، سازمان‌هایی برای توانبخشی و ارائه خدمات به‌منظور بهره‌مندی توانجویان از زندگی ایجاد کرده‌اند تا با رفع نارسایی‌های موجود زمینه را برای امکان زندگی اجتماعی مطلوب برای این قشر از جامعه فراهم کنند. براساس آمارهای رسمی جهانی از هر ۱۰ کودک یک نفر توانجو به دنیا می‌آید و یا براثر حادثه یا بیماری دچار معلولیت می‌شود. این در حالی است که توانجویان دارای معلولیت بارز سه درصد از جمعیت هر کشور را به خود اختصاص می‌دهند. تعابیر مختلفی در مورد واژه توانجو ارائه شده و برای توانجویان نیز مشخصات متفاوتی برشمرده‌اند، اما آخرین تعریف علمی توسط سازمان بهداشت جهانی )WHO( در سال ۱۹۸۱ ارائه شده است.

براساس این تعریف معلولیت مجموعه‌ای از عوامل جسمی، ذهنی، اجتماعی و یا ترکیبی از آنهاست که به نحوی در زندگی شخص اثر سوء برجای گذارده و مانع ادامه زندگی وی به صورت طبیعی می‌شود. معلولیت دارای ابعاد جسمی، حرکتی، ذهنی، بینایی، شنوایی، گفتاری و روانی است و ساختار شهرها برای این قشر از جامعه مشکلاتی به‌وجودآورده است.

آزیتا خسروی که یک توانجو با محدودیت حرکتی است با انتقاد از وضعیت معماری شهرها که مشکلاتی برای این قشر به‌وجود آورده است می‌گوید: ما تقریبا در تمامی معابر شهری با مشکل مواجه هستیم، پیاده‌روها نامناسب هستند و پل‌ها به هیچ‌وجه عریض نیستند تا بتوان با ویلچر حرکت کرد و در بسیاری از اماکن برای عدم عبور موتورسیکلت نرده نصب شده که استفاده از ویلچر را برای توانجو مشکل کرده است. خسروی گفت: در بسیاری از ساختمان‌های تازه‌ساز اداری نیز اماکنی برای عبور توانجویان در نظر گرفته نشده، چرا که تصور می‌شود سطح شیبدار ساختمان را به لحاظ ظاهری نامناسب می‌کند. وی اضافه کرد: توانجویان در خیابان از تلفن‌های عمومی نمی‌توانند استفاده کنند چرا که ارتفاع آن برای این افراد نامناسب است این در حالی است که در کشور عربستان کیوسک‌های ویژه تلفن برای افراد توانجو وجود دارد و در صورت استفاده فرد سالم از آنها وی جریمه می‌شود.

آذر حشمتی یک توانجوی دیگر نیز در این زمینه گفت:‌در زمستان و موقعی که هوا سرد می‌شود، افراد توانجو از بسیاری از اماکن مذهبی مانند مسجد جمکران بی‌بهره می‌شوند، چون این اماکن دارای پله است و نمی‌توان با ویلچر داخل مسجد رفت. وی گفت: این مشکل باعث شده امکان حضور توانجویان در مراسم مذهبی فراهم نشود. حشمتی خاطرنشان می‌کند: مطب پزشکان متخصص مغز و اعصاب و یا ارتوپد که توانجویان بیشتر به آنها نیاز دارند نیز بیشتر در طبقات دوم به بالا واقع شده است و در اکثر موارد بدون آسانسور هستند. به گفته این توانجوی جسمی، حرکتی باید شرایط به گونه‌ای باشد که توانجو برای بالا رفتن از رمپ‌ها و آسانسورها، بالابرهای پلکانی بتواند به بهترین وجهی حرکت خود را تنظیم کند و به صورت خودیار در جامعه حضور یابد.

دکتر مسعود کنزی عضو هیئت علمی گروه مدیریت توانبخشی دانشگاه علوم بهزیستی و توانبخشی که جزء نخستین طراحان سمینار مناسب‌سازی محیط شهری در سالهای ۶۲ و ۶۳ است در این رابطه می‌گوید: متناسب‌سازی معماری با محیط شهری امکان زندگی را برای توانجویان آسان می‌کند. به گفته کنزی پیشتر طرحی تحت عنوان پیاده- پیوسته ارائه شده که سطح پیاده‌روها به نحوی تنظیم شود که یک صندلی چرخدار بتواند به آسانی حرکت کند. کنزی می‌گوید: این طرح بسیار مناسبی برای اجرا بود اما توجه کافی به آن نشد.

این استاد دانشگاه ادامه داد:‌ سینماها، بوستان‌ها و مساجد باید دارای سطح شیبدار برای استفاده توانجویان باشند و در بانک‌ها نیز علاوه بر وجود سطح شیبدار باید عابربانکها به نحوی طراحی شوند که بیش از ۸۰ الی ۹۰ سانتیمتر از سطح زمین ارتفاع نداشته باشند. عضو هیئت علمی دانشگاه علوم بهزیستی، می‌افزاید:‌در شهرهای بزرگ چون اصفهان، شیراز و تهران در اکثر عابربانکها این امکان برای توانجو فراهم است اما در بیشتر شهرها این امکان از نظر مشکلات امنیتی لحاظ نشده است. وی یکی از مشکلات مناسب‌سازی محیط شهری با حضور توانجویان را بی‌توجهی انبوه‌سازان نسبت به این نوع معماری دانست و گفت:‌توجه به امر مناسب‌سازی نه تنها هزینه را بالا نمی‌برد، بلکه در بسیاری از بخشها باعث کاهش هزینه نیز می‌شود. ارتفاع نصب کلیدها و پریزها، عرض درب‌ها، متراژ بالابرها، وجود سطح شیبدار با درجه مناسب، وجود حفاظ کنار سطوح شیبدار، پیش‌بینی سرویس بهداشتی فرنگی ازجمله مواردی بود که کنزی از آنها به‌عنوان اقدامات موثر و ضروری از سوی انبوه‌سازان برای رفاه توانجویان ذکر کرد. کنزی گفت:‌بانکها توسط شورای عالی بانکها، سینماها از سوی وزارت ارشاد، بوستان‌ها توسط شهرداری‌ها و مساجد به‌وسیله مرکز رسیدگی به امور مساجد باید موظف شوند سطوح شیبدار را برای حضور توانجویان ایجاد کنند.

دکتر محمدتقی جغتایی رئیس دانشگاه علوم بهزیستی و توانبخشی نیز در این رابطه گفت: قانون حمایت از توانجویان به خوبی در زمینه مناسب‌سازی محیط شهری برای این قشر از جامعه سخن گفته است اما مشکل توانجویان نبود قانون نیست بلکه برای بهبود وضعیت باید مسئولان مشکلات این قشر را باور کنند. جغتایی افزود: بسیاری از قوانین وضع شده بلافاصله پس از ابلاغ اجرا می‌شود اما قانون مربوط به توانجویان به دلیل عدم وجود بستر فرهنگی لازم اجرایی نمی‌شود. وی راهکارهای رسیدگی به وضعیت معابر شهری را توجه مدیران تصمیم‌گیر و باور آنان به وجود این مشکل، فرهنگسازی توسط رسانه‌ها و طرح مطالبات به‌طور جدی از سوی توانجویان عنوان کرد. رئیس دانشگاه علوم بهزیستی تاکید کرد: برقراری فرصت‌های برابر برای توانجویان صرفا یک شعار نیست. بلکه یک رویکرد است و یکی از محورهای آن مناسب‌سازی محیط شهری است. وی با اشاره به وجود سه درصد توانجوی شدید در کشور افزود: وجود این تعداد توانجو ممکن است برای بسیاری از افراد قابل لمس و درک نباشد، چرا که اکثر این افراد به خاطر مشکلات تردد در شهر، خانه‌نشین هستند. جغتایی گفت:‌ادارات و سازمان‌هایی چون شهرداری، راهنمایی و رانندگی، وزارت مسکن و وزارت کشور باید قوانین خود را به‌گونه‌ای تنظیم و تدوین کنند که شرایط حضور توانجویان درجامعه فراهم شود. وی گفت:‌باید این باور در تمامی مسئولان دست‌اندرکار ایجاد نشود که ما همه یک توانجوی بالقوه هستیم، چرا که ممکن است با بروز یک حادثه دچار معلولیت شویم.

دستیابی به هدف برابر سازی فرصت‌ها برای توانجویان با رویکرد “همه ما یک توانجوی بالقوه هستیم” می‌تواند میسر و ممکن شود واین جز به مدد باور دست‌اندرکاران و مسئولان تصمیم‌گیر محقق نخواهد شد.

ف. متانت