گفتمان تمدن سازی اهل بیت ع

یکی از دعاوی مهم اسلام, تمدن سازی است اسلام نه تنها یک دین و مذهب و شامل باورهای اخروی است, بلکه ایجادکننده جریانی تاریخی است و تمدن اسلامی که دربردارنده, دانشمندان, منجمان, اطبا و فیلسوفان متعددی است, حاصل این جریان عظیم است, اما تمدن اسلامی چه ویژگی ها و مولفه هایی دارد و تمدن آرمانی اسلام با آنچه عملا از سوی مسلمانان در تاریخ محقق شده, چه تفاوت هایی دارد

یکی از دعاوی مهم اسلام، تمدن‌سازی است. اسلام نه‌تنها یک دین و مذهب و شامل باورهای اخروی است، بلکه ایجادکننده جریانی تاریخی است و تمدن اسلامی که دربردارنده، دانشمندان، منجمان، اطبا و فیلسوفان متعددی است، حاصل این جریان عظیم است، اما تمدن اسلامی چه ویژگی‌ها و مولفه‌هایی دارد و تمدن آرمانی اسلام با آنچه عملا از سوی مسلمانان در تاریخ محقق شده، چه تفاوت‌هایی دارد؟

دوشنبه بیست و ششم فروردین ۱۳۹۲ نشستی در پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی برگزار شد با عنوان «تمدن‌سازی امیرالمومنین» که سخنران این نشست دکتر محمدعلی آذرشب بود که بخش‌هایی از سخنان وی را می‌خوانید.

دکتر آذرشب پژوهشگر و استاد زبان و ادبیات عرب در دانشگاه تهران و مولف و مترجم بیش از ۵۰ کتاب در حوزه تاریخ و ادبیات عرب و نیز مترجم آثاری از امام خمینی (ره) به زبان عربی است.

تذکر در فارسی دارای بار منفی است به این معنا که عیبی وجود دارد که ما با تذکر سعی در برطرف کردن آن داریم؛ اما در قرآن به معنای یادآوری است؛ یعنی ما برای یادآوری نکات مهم تذکر می‌دهیم. موضع بحث من در این سخنرانی نیز به نوعی یک تذکر است.

ما در دانشگاه‌هایمان چقدر به دانشجویان یاد می‌دهیم که فکر کنند. در اروپا یکی از آموزه‌های مهمی که به دانشجویان یاد می‌دهند، چگونه فکر کردن است؛ بخصوص در علوم انسانی.

یکی از شاگردان محمدباقر صدر می‌گفت که آن چیزی که محمدباقر صدر را از بقیه علما متمایز می‌کند، این بود که وی می‌گفت من یک‌چهارم وقتم را به مطالعه و سه چهارم دیگر را به فکر کردن اختصاص می‌دهم اما ما بیشتر مطالعه می‌کنیم تا فکر کردن و به همین دلیل نوآوری کمتر داریم. یکی از مهم‌ترین موضوعاتی که باید به آن فکر کنیم و ذهن خود را به آن مشغول کنیم، همین تمدن سازی است.

یکی از چالش‌های مهمی که مسلمانان با آن روبه‌رو هستند، اخبار و تصویری است که رسانه‌های جهان غرب از اسلام ارائه می‌دهند، آن هم تصویر خشن و خشونت‌بار اسلام.

● تمدن‌سازی و مکتب اهل بیت(ع)

دو جریان در اسلام وجود دارد؛ یکی چهره تمدن‌ساز اسلام، دیگری چهره خشونت‌بار، عقب‌مانده و تمدن سوزاست. ما باید فکر کنیم که جریان تمدن‌ساز اسلام را از کجا باید پیدا کنیم. به نظر من شروع آن با قرآن‌، پیامبر و اهل بیت است. تمدن‌سازی در بستر اهل بیت رواج پیداکرده است و حتی امروز در بستر علی و آل‌علی قابل احیاست.

مکتب اهل بیت، جریان فکر و اندیشه در مقابل تحجر و جمود است. گفتمان شیعه، گفتمان اندیشه و پیشرفت است در مقابل تحجر، نه در مقابل گفتمان اهل سنت؛ بنابراین گفتمانی وحدت‌بخش است نه تفرقه‌افکن.

گفتمان تمدن سازی می‌تواند داعیه وحدت امت اسلامی را داشته باشد؛ اگر در جمهوری اسلامی تمدن‌سازی را محور قرار دهیم، می‌توانیم جهان را به سوی خود جذب کنیم، زیرا گفتمانی احیاگر، انسانی و جهانی است.

پس وحدت اسلامی در سایه تمدن‌سازی معنا پیدا می‌کند. احیاگری نیازمند موجود زنده است به این معنی که زنده شدن جهان اسلام باعث می‌شود دوباره اجزای آن به هم پیوند بخورد و یک ارتباط ارگانیک بین اجزا برقرار شود مانند گذشته که از نیشاپور تا آندلس با هم در ارتباط بودند.

● مولفه‌های تمدن‌ساز اسلامی

مولفه‌های فرهنگی تمدن ساز که علی(ع) آن را تقویت کرد همان مولفه‌های موجود در قرآن است.

اولین آن عزت است. عزت اصل اصول اسلام است. عزت حیات است و ذلت مرگ. پس عزت مسلمانان و انسان‌ها یکی از مولفه‌های تمدن‌ساز اسلام است و جا دارد به سالار شهیدان و حضرت زینب اشاره کنیم که فریاد هیهات من ذله را سرکشیدند.

اما اکنون در جوامع اسلامی چقدر به عزت مسلمانان و کرامت انسانی اهمیت می‌دهیم. ما در احادیث داریم که عزت مسلمانان از عزت کعبه بالاتر است، اما متاسفانه در جامعه ما آسان‌ترین کار توهین به افراد است؛ بنابراین اگر می‌خواهیم داعیه تمدن اسلامی داشته‌ باشیم باید مردم احساس عزت کنند.

دومین مولفه تعارف است. این واژه هم در فارسی معنای خوبی ندارد؛ اما در فرهنگ اسلامی تعارف یعنی مبادله معرفتی، یعنی منش انسان مسلمان این است که من هرچه دارم به شما می‌دهم و شما به من.

سومین مولفه آرمان بزرگ است. انسان‌ها به همان اندازه حرکت می‌کنند که آرمانشان بزرگ‌تر باشد. آرمان ادیان الهی آرمان مطلق است؛ یعنی الله. پس حرکت به سوی خدا؛ یعنی حرکت به سوی آرمان‌ها، حرکت به سوی عدالت، حکمت، رحمت و جمال.

چهارمین مولفه رهایی از منیت است؛ اگر انسان از منیت خود خارج شود، می‌تواند به سوی کمال حرکت کند. مهم‌ترین مانع حرکت، منیت است. نهج‌البلاغه سرشار از خروج از منیت است.

پنجمین مولفه عزم و اراده است که قرآن و نهج‌البلاغه بسیار بر آن تاکید کرده‌اند.

ششمین مولفه ارزش نهادن به کار است. در جامعه دوران جاهلیت کار عیب و عار بود؛ اما ارزش کار در قرآن و نهج‌البلاغه بسیار زیاد است.

هفتمین مولفه ارزش زمان است به این معنی که باید از فرصت‌ها استفاده کنیم. اکنون ارزش زمان در میان مسلمانان از بین رفته است.

هشتمین مولفه مساله میانه‌روی است. با فرهنگ میانه روی می‌توان مانع افراط و تفریط‌های موجود در جوامع اسلامی شد. اهل بیت، ستون اعتدال هستند و اعتدال از اصول فرهنگ اهل‌بیت است. افراط به معنای مادیگرایی و تفریط به معنای دنیاگریزی آن است.

نهمین مولفه عطش تکاملی است. باید عطش معرفت در بین انسان‌ها به وجود آید تا تمدن‌سازی شکل بگیرد و دهمین مولفه مبارزه با ظلم و برقراری عدالت است. مکتب اهل بیت مبارزه با ظلم و خضوع نکردن به حاکمان جبار است.

فرید میرموسوی