در ستایش ژوکر

نگاهی به فیلم «آغاز» ساخته «کریستوفر نولان»

ذوق‌زدگی دیوانه‌وار برای فیلمی که هنوز به سنگ محک تاریخ نخورده و تنها دو سه ماه از اکرانش گذشته همانقدر سست و بی‌اساس است که راندنش به چوب سطحی و کم‌معنا بودن. برج‌ عاج‌نشینانی که کمترین واکنش‌شان از شنیدن نام هالیوود اَخْ و پیف کردن است و بازی در فیلم آغاز (Inception) با ایده خواب‌بینی را تهی از سیالیت و ابهام رازآلوده آثار «آلن رنه»، «کریس مارکر»، «آندری تارکوفسکی» و حتی «دیوید لینچ» می‌دانند، همان‌اندازه در قضاوت خود بی‌انصافند که تین‌ایجرهای جَوْ‌زده خوره IMDB، که این آخرین ساخته کریستوفر نولان را جزء بهترین و بی‌نقص‌ترین‌های تاریخ سینما می‌خوانند.

آغاز اما ساخته تحسین‌برانگیزی است که با طراحی فیلمنامه‌ای موزائیکی و بهره‌گیری از بالاترین استانداردهای تکنیکی، ایده مرکزی جسورانه و نبوغ‌آسایش را به‌گونه‌ای میان پیچیدگی‌های زمان و مکان بسط می‌دهد که مخاطب عادی هم بیش از دو ساعت پابه‌پای قهرمانان قصه از دالان‌های تو در توی رویاها و کابوس‌ها می‌گذرد و هیچ‌گاه ارتباطش با قصه قطع نمی‌شود و این مهم‌ترین امتیاز این اثر در مقایسه با آثار آن فیلمسازانِ از دماغ فیل‌افتاده اروپایی و سینه‌چاکان سوپرروشن‌فکران‌شان است که اعتقاد دارند هر فیلم پرطرفداری حتماً ایرادی دارد که این اندازه مورد توجه قرار گرفته است.

آغاز با زبان و بیانی ساده از کنار نزاع‌های نظری کم‌نتیجه خاص‌پسندی یا عام‌فهمی می‌گذرد و قصه‌اش را در سطحی از قوام‌یافتگی و انسجام تعریف می‌کند که آن همه سکانس پرکشاکش و انفجار و تیراندازی و مشت و لگد نه‌تنها هیچ بیننده‌ای را گیج نمی‌کند بلکه با وجود آن پایان نیمچه‌باز نیز هر کسی می‌تواند به شناخت نسبتاً دقیق و کاملی از کلیت اثر دست یابد و این استراتژی‌ها و طراحی‌های غافلگیرانه همان بازی لذت‌بخشی است که نولان- ‌از نخستین فیلمش‌- با مخاطبانش دنبال می‌کند؛ اتهامی که بورخس هم از آن مبرا نبود و انگ قابل تحلیل بودن کارهایش به بازی‌های ذهنی و زبانی تا مدت‌ها گریبانگیرش بود. مضامین و درونمایه‌های روانشناسانه عرصه مناسبی برای قصه‌پردازی‌های سینمایی بوده و هست. شاهد آن انبوه فیلم‌هایی‌ هستند که در طول تاریخ سینما با این مایه‌ها ساخته شده‌اند.

تحلیل‌های اندیشمندانی چون فروید، یونگ و لاکان از ساز و کارهای روان انسان و اصرار و انکارهایشان راجع‌ به ضمیر ناخودآگاه فردی یا جمعی و کهن‌الگوهای اقوام مختلف، همیشه بحث‌های جذابی بوده‌اند که روی مرز لغزنده و باریک میان افسانه و شبه‌علم حرکت کرده‌اند. این تاویل‌پذیری و عدم قطعیت و ظرفیت بالایش برای درام‌پردازی هیچ‌گاه از چشمان تیزبین فیلمسازان هوشمند تاریخ سینما مخفی نبوده است. حالا فیلمساز نسبتاً جوان انگلیسی تریلری علمی‌- تخیلی، فانتزی و عاشقانه‌(!)، درباره موضوعی پرمناقشه در روانشناسی- ‌خواب شفاف و امکان خودآگاهی و هدایت رویاها‌- ساخته که بنیادی‌ترین پرسش‌های بشر درباره خویشتن و هستی‌شناسی را به چالش می‌کشد. ایده عجیب و غریب فیلم مبنی بر امکان رخنه کردن به رویاهای دیگران و ربودن اسرار ذهن‌شان هنگام خواب دیدن آنقدر جذاب و تاثیرگذار و چندلایه پرداخت می‌شود که می‌توان همه آثار تحسین‌شده پیش از اینِ نولان را دستگرمی‌ تمرینی برای آغاز دانست.

اگر سرقت گروهی، اکشن، تعلیق و التهاب را الگوهایی قابل سرمایه‌گذاری و امتحان‌پس‌داده نزد مخاطب بدانیم، در آغاز با اثری مواجه می‌شویم که این مولفه‌ها را در کنار ایده مرکزی روانشناسانه خود در چند سطح پیش می‌برد و هر سطح نیز جذابیت و اکشن متفاوت و مستقلی دارد. چنین اثری به عنوان جهانی خودبسنده، قواعد و قوانین خاص خودش را می‌سازد و از حداکثر قابلیت‌های دراماتیکی این قوانین نیز استفاده می‌کند. مثلاً طبق داستان اگر شخصی درون خواب خود بمیرد از خواب بیدار می‌شود و یک لایه در واقعیت بالاتر می‌رود، اما اگر درون خواب شخصی دیگر باشد و نتواند به‌ دلایلی بیدار شود، یک لایه فرو می‌رود و ذهنش تقریباً در حالتی برزخ‌گونه قرار می‌گیرد و گذشته خود را از لایه بالاتر فراموش می‌کند. مهم‌تر از همه اینکه گذر زمان در هر لایه پایین‌تر به طور تصاعدی افزایش می‌یابد.

کریستوفر نولان در فیلم پیشینش «شوالیه تاریکی»، شخصیت «ژوکر»ی خلق کرده بود که حتی در شیطان‌صفتی‌اش نیز بامزه بود (سکانس منفجر کردن بیمارستان و آن لباس‌هاس زنانه‌ای که به تن هیث لجر زار می‌زد را به یاد آورید) و نقشه‌های خرابکارانه و از سر پلیدی‌اش ردخور نداشتند. پشت آغاز گویی همان روح بامزه و شیطانی ژوکر پنهان است که موضوع فیلم را به ‌منزله استعاره‌ای از کل پدیده سینما و کارکردش بر اذهان‌مان قرار می‌دهد. فیلم‌های خوب (همچون زمان/ رویاها که در لایه‌های عمیق‌تر بسط می‌یابد) ما را پیر می‌کنند.

علی غبیشاوی