پــرده نقره ای و روایت های کاغذی

معمولاً زمانی که دو عبارت «کتاب» و « سینما» در کنار یکدیگر قرار می گیرد تا گویای ارتباطی ویژه بین آنها باشد , ذهن قبل از هر نکته عموماً به یاد مسائلی از قبیل اقتباس ادبی می افتد و این که چگونه می توان از ادبیات داستانی در روایت پردازی فیلم ها استفاده کرد

معمولاً زمانی که دو عبارت «کتاب» و « سینما» در کنار یکدیگر قرار می گیرد تا گویای ارتباطی ویژه بین آنها باشد ، ذهن قبل از هر نکته عموماً به یاد مسائلی از قبیل اقتباس ادبی می افتد و این که چگونه می توان از ادبیات داستانی در روایت‌پردازی فیلم ها استفاده کرد. پیش از این در همین نشریه و به همین قلم، نکاتی در این باب ابراز شده است. آن چه در این نوبت قصد طرح است ، در واقع چگونگی حضور خود عنصر کتاب در فیلم های سینمایی ، فارغ از ماجراهای داستانی آن است. اکنون که به مناسبت برگزاری نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران، بازار بحث درباره کتاب داغ است ، بی مناسبت نیست که به همین بهانه نگاهی داشته باشیم به کیفیت مطرح کردن کتاب در آثار سینمایی‌مان. البته می دانیم که سینما در برخی از تعریف ها به آینه ای در برابر اجتماع تشبیه شده است و برای همین بسیاری از مختصات فرهنگی و رفتاری جاری در یک جامعه خواه‌ناخواه در بسیاری از لایه های فیلم‌های تولید شده در سینمای آن جامعه بازتاب پیدا می کند.

برای همین اگر طبق یک مرور اجمالی بر عناوین فیلم های ایرانی ، این نتیجه گرفته شده است که آثار انگشت شماری در سینمای ما بحث کتاب و کتابخوانی را مطرح ساخته اند تا حد زیادی مرتبط با اوضاع و احوال جاری در فرهنگ کتابخوانی جامعه هم هست. به هر حال این نکته را نیز از نظر نباید دور نگه داشت که سینما در عین آینه گردانی، قابلیت تأثیرگذاری در برخی سطوح جامعه را نیز دارد که بسته به میزان توانایی فیلمساز ، عمق بخشی این تأثیر نیز می‌تواند متفاوت باشد. پس اگر فیلمسازان به مضامینی بپردازند که به نوعی گویای جریان کتاب و کتابخوانی هم باشد ، چه بسا به شکلی غیر مستقیم و هنرمندانه این امر مهم ترویج داده شود و سینما نیز که خود تأثیر فراوان از کتاب و ادبیات و ... پذیرفته است ، بتواند در ترویج و تبلیغ قرائت آن هم نقش خاص خود را ایفا کند. البته باید دانست که دین کتاب به سینما تنها منحصر به این امر نیست و می توان از زوایای مختلف از جمله تأثیرپذیری در قالب روایت و زاویه دید و پیرنگ و غیره هم نکاتی را در این باب بررسی کرد. به این ترتیب در این مقال، به جایگاهی که برخی از سینماگران ما برای کتاب در برخی از فیلم‌هایشان تا به حال قائل شده اند نظری اجمالی می افکنیم.

شاید اولین اثر جدی در باب کتاب خواندن، دونده باشد که در آن نوجوانی تنها و بی کس در کوره تجربه اندوزی در زندگی‌اش به این نتیجه می‌رسد که با یادگیری الفبا و سوادآموزی ، بر میزان آگاهی‌اش بیفزاید. فیلم البته اشاره صریحی به موضوع کتاب ندارد ولی یادگیری پسرک داستان و به ویژه حضورش در مدرسه برای ثبت نام ، به روشنی گویای عطف به این موضوع است.

نمای زیبای الفبا خواندن پسر در حالی که در عمق پس زمینه کادر هواپیمایی در حال شتاب و اوج گرفتن است ، یکی از به یادماندنی ترین صحنه های فیلم در این حیطه است. در فیلم بایکوت اما موضوع کتاب از زاویه دیگری نگریسته شده است و بیش تر ناظر به ارتباط ایدئولوژی و کتاب است. شخصیت اصلی فیلم که یک مارکسیست است ، در کتابخانه کانون پرورش فکری کودکان زمان شاه فعالیت می‌کند که به خوبی ایده نقش ترویجی مکاتب سیاسی از این طریق را نشان می دهد. اما در مقابل، زمانی که این مارکسیست به تردید در جهان بینی‌اش می رسد، با یکی از دوستان مسلمانش به گفت و گو می پردازد و یکی از راه های چالش بیشتر در عقاید او ، کتاب هایی است که آن دوست مسلمان به او می دهد ( و تا آنجا که نگارنده به یاد دارد در بین آنها آثاری از مرحوم استاد مرتضی مطهری هم دیده می شود). در واقع در این فیلم کتاب ، مظهر مکتب و جهان بینی آدمیان است. یک سال بعد کاظم معصومی در فیلم دزد و نویسنده ، دست‌نوشته‌های یک نویسنده را که قرار بود چاپ و تبدیل به کتاب شوند اما به سرقت می‌روند محملی قرار داده بود تا بدین وسیله از کتاب به عنوان عنصری فرهنگی در برابر مظاهر ضدفرهنگی جامعه یاد کند. در همین سال مهرجویی نیز در فیلم اجاره نشین ها ، یکی از ساکنان آپارتمانی را که محوریت اصلی داستان در آن می گذرد در قالب فردی روشنفکر قرار داده است که دائماً به کتاب و مخصوصاً کتاب قانون ارجاع می دهد تا بدین وسیله مناسبات نابهنجار جاری در بین آدم‌های ساختمان را بهبود بخشد اما سرانجام موقع فرو ریزی ساختمان ، کتابخانه همین شخص روی سرش خراب می شود. آیا قرار است در اینجا نقش خنثای کتاب در موقعیت عقیمی روشنفکران مورد تأکید قرار گیرد؟ اما در سال ۱۳۶۸ در فیلم هامون کتاب با رویکردی دیگر مورد توجه قرار می گیرد و بیشتر در صحنه های رد و بدل کردن آن بین یک زوج عاشق و نیز یک زوج مرید و مراد متوجه حضورش می شویم. در اینجا کتاب نقشی عاشقانه و حتی عارفانه را در مناسبات بین آدم ها ایفا می کند و یک جور زمینه ارتباطی عاطفی و پراحساس در مراودات انسانی است.

اما در فیلم پری(۱۳۷۳) این عنصر دیگر خیلی معصومانه به نظر نمی رسد و با توجه به رویکرد عقیم شخصیت اصلی آن که اطرافش را از کتاب پر کرده است بی آن که بهره ای از آنها برایش شکل گیرد، بیشتر یادآور مثال «یحمل اسفارا» است. این نکته در فیلم درخت گلابی(۱۳۷۶) هم نمود دارد: نویسنده ای که دیگر هیچ حسی برای نگارش آخرین کتابش در وجودش ندارد و تنها زمانی که به دوران بی آلایش و معصومانه کودکی رجوع می کند، درمی‌یابد که ثمربخشی اش تنها با نقب زدن به معصومیت از دست رفته اش احیا خواهد شد. این ماجرا در زیر نور ماه ( سید رضا میرکریمی، ۱۳۷۹) هم به نوعی دیگر بازخوانی می شود: طلبه‌ای که ملبس شدن به لباس پیامبر(ص) را واجد گذراندن پیش زمینه هایی معنوی می انگارد ، در یک حرکت ناگهانی تمام کتاب‌های درسی‌اش را می‌فروشد و با پول آن برای فقرا غذا می خرد تا گرسنگی شان را برطرف سازد: مثالی بارز از بی ثمری علم صرف در برابر عمل کردن به علم. در فیلم شب های روشن (فرزاد مؤتمن ، ۱۳۸۱) ، شخصیت اصلی فیلم یک مدرس دانشگاه است که در زندگی سرد و البته پرکتابش، هیچ خبری از مقوله عشق نیست اما با حضور دختری تنها در زندگی او این رویه نیز به انتها می رسد. در این فیلم رویکردی که به کتاب وجود دارد ، کاملاً بیانگر عشق زیاد نویسنده و کارگردان کار به مقوله کتاب است. در فیلم از دور دست ( رامین محسنی، ۱۳۸۵) هم اپیزود اولش کلاً اختصاص به یک جور تقدیس کتاب دارد و با درهم ریزی یک روایت کهن و یک داستان نوین، هم نقش از دست رفته کتاب و علم و اندیشه در ساحت سرمایه محوری مورد تأکید و حسرت و لزوم به جبرانش قرار می‌گیرد و هم بحث عمل کردن به علمی را که از کتاب دریافت می شود مطرح می‌سازد.

در سینما شاید بتوان با نام بردن از چند فیلم دیگر این مجموعه اندک را تا حدی افزون‌تر ساخت، اما به هر حال جایگاه کتاب در سینما کم و بیش در همین محدوده قرار می گیرد. محدوده‌ای که از عنصر کتاب این مفاهیم را تا به حال برداشت کرده است: ایدئولوژی، آگاهی، عاطفه محوری، فرهنگ مداری و البته بارسنگین بی حاصل در صورت فقدان تعهد انسانی.

مهرزاد دانش