سرمایه گذاری خارجی و ایران

کمبود سرمایه یکی از مشکلات کلیدی کشورهای در حال توسعه برای رهایی از دور باطل عقب ماندگی و قرار گرفتن در مدار توسعه یافتگی است

کمبود سرمایه یکی از مشکلات کلیدی کشورهای در حال توسعه برای رهایی از دور باطل عقب‌ماندگی و قرار گرفتن در مدار توسعه‌یافتگی است. شتاب جریان جهانی شدن در سال‌های اخیر منجر به جهانی شدن بازار سرمایه و در نتیجه بهره‌گیری کشورهای در حال توسعه از سرمایه‌گذاری خارجی برای شتاب‌بخشی به رشد و توسعهء اقتصادی و پاسخگویی به اشتغال و تولید و مطالبات رفاهی‌شان شده است و هر کشوری که توانسته سهم بیش‌تری از این سرمایه را به درون اقتصاد ملی‌اش جذب کند به همان نسبت هم توانسته به جریان رشد و توسعهء اقتصادی‌اش سرعت بخشد و در رقابت نفس‌گیر اقتصاد جهانی به جایگاه مناسب خود دست یابد.

برای این‌که تصویری از بازار جهانی سرمایه و گردش آن داشته باشیم با استناد به گزارش سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی ۲۰۰۵ با موضوع شرکت‌های فراملیتی و بین‌المللی کردن تحقیق و توسعهء منتشره از سوی کنفرانس تجارت و توسعهء ملل متحد (انکتاد) رقم کل سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی را در سال ۲۰۰۴ معادل ۶۴۸ میلیارد دلار در جهان بوده است که سهم کشورهای در حال توسعه از این رقم برابر با ۲۳۳ میلیارد دلار، که حدود ۴۰ درصد نسبت به سال قبل افزایش داشته است، در حالی که سهم کشورهای توسعه یافته با ۱۴ درصد کاهش نسبت به سال قبل بالغ بر ۴۱۵ میلیارد دلار بوده است. ملاحظه می‌شود که سهم کشورهای توسعه یافته از «بازار سرمایهء جهانی» با وجود کاهش نسبت به سال قبل همچنان رقم بالا و نزدیک به دو برابر سهم کشورهای در حال توسعه است. این کشورها به دلیل شرایط داخلی مناسب و جذاب بیش‌ترین سهم سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی را به خود اختصاص داده و از این رهگذر همچنان بر شکاف موجود بین کشورهای ثروتمند شمال و کشورهای فقیر جنوب افزوده می‌شود.

بر پایهء این گزارش جالب توجه است که آمریکا با جذب ۹۶ میلیارد دلار بیش‌ترین سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی را به خود اختصاص داده و پس از آن انگلستان با رقم ۷۸ میلیارد دلار و سپس چین با رقم ۶۱ میلیارد دلار در مقام دوم و سوم قرار دارند. البته جمع رقم این سه کشور اندکی بیش از سهم کشورهای در حال توسعه از بازار سرمایهء جهانی است.

جالب این که جریان سرمایهء جهانی به سوی کشورهای توسعه‌یافته به گونه‌ای است که از سال ۲۰۰۶ معادل شش میلیارد دلار سرمایهء کشورهای خارومیانه (عمدتاً کشورهای نفتی) به دو کشور آمریکا و انگلیس روانه شده است. چهار میلیارد دلار به آمریکا و دو میلیارد دلار به انگلیس که عمده در املاک و مستغلات سرمایه‌گذاری شده و در این میان سهم نیویورک دو میلیارد دلار و لندن ۱/۱ میلیارد دلار بوده است. این در حالی است که کشورهای در حال توسعهء خاورمیانه شدیداً به مشکل کمبود «سرمایه» گرفتارند و نیاز شدیدی به بهره‌گیری از «بازار سرمایهء جهانی» دارند.

بر پایهء گزارش انکتاد سهم ایران از سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی از سال ۲۰۰۲ تا ۲۰۰۴ به طور متوسط در هر سال ۵۰۰ میلیون دلار بوده (کم‌تر از یک درصد رقم کل سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی در جهان) و رتبهء ایران در میان ۱۴۰ کشور ۱۳۰ اعلام شده است. این در حالی است که به گزارش مرکز تجاری سازمان ملل متحد از لحاظ شاخص قابلیت جذب سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی ایران در میان ۱۴۰ کشور دنیا در رتبهء ۶۱ و در میان کشورهای خاورمیانه در رتبهء دهم قرار دارد.

این مرکز شاخص قابلیت جذب سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی هر کشور را براساس ۱۳ معیار می‌سنجد که عبارتند از: رشد واقعی تولید ناخالص داخلی، سرانهء تولید ناخالص داخلی، حجم صادرات، تعداد خطوط تلفن ثابت، تعداد خطوط تلفن همراه، میزان مصرف انرژی، هزینه‌های تحقیق و توسعه، تعداد دانش‌آموزان، ریسک سرمایه‌گذاری، صادرات منابع طبیعی، واردات قطعات الکترونیکی، یدکی و خودرو، صادرات خدمات و نهایتاً میزان سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی صورت گرفته در کشور. ملاحظه می‌شود که فاصلهء قابلیت جذب سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی ایران با میزان تحقق یافته بسیار زیاد و معنادار است و این‌که ایران نتوانسته از قابلیت و ظرفیت موجود اقتصادی‌اش در جلب و جذب سرمایه‌گذاری خارجی استفاده کند.

این‌که چرا ایران نتوانسته است از بازار سرمایهء جهانی برای جبران کمبود سرمایه‌اش استفاده کند خود بحث جداگانه‌ای را می‌طلبد و قطعاً به شرایط داخلی کشور در همهء ابعاد و جوانب و نوع تعامل با سیاست و اقتصاد جهانی (سیاست خارجی) ارتباط دارد. اما در این موضوع هیچ تردیدی نمی‌توان داشت که رهایی اقتصاد ایران از دام بیکاری فزاینده و فقر درآمدی نیمی از جمعیت کشور فقط با سرمایه‌گذاری بیش‌تر و تولید و اشتغال میسر است و در این مسیر استفاده از سرمایه‌گذاری خارجی اجتناب‌ناپذیر است.

بانک جهانی در گزارشی که دربارهء اقتصاد ایران منتشر کرده، به صراحت آورده است: «ایران برای رویارویی با هجوم کارجویان تازه و برای کاهش بیکاری باید به نرخ بسیار بالاتر و رشد تولید ناخالص داخلی به نرخی بیش از هشت درصد در سال دست یابد.این امر مستلزم سرمایه‌گذاری اضافی معادل ۱۰ درصد تولید خالص داخلی است. این حدیثی است که دوباره تکرار می‌شود. این سرمایه‌گذاری تنها در بخش خصوصی می‌تواند رشد و اشتغال لازم را پدید‌آورد. در بخش دولتی، ایجاد اشتغال بیش از اندازه که حاصل سیاست فعال بازار کار در این بخش بوده، باروری سرمایه و توان رشدآفرینی را چنان تضعیف کرده که قادر به ایجاد اشتغال مولد نیست.» معنای این توصیه آن است که نسبت سرمایه‌گذاری به تولید در اقتصاد ایران باید همانند کشورهایی چون چین و جنوب شرقی آسیا به حدود ۴۰ درصد ارتقا یابد تا پاسخگوی بازار کار موجود باشد و این در حالی است که این نسبت در بهترین حالت نزدیک به ۲۹ درصد بوده است. بسیار روشن است که رساندن نسبت سرمایه‌گذاری به تولید حدود ۴۰ درصد در اقتصاد ایران جز با بهره‌گیری از «سرمایه‌گذاری خارجی» ممکن نیست و این به معنای جلب و جذب «سرمایه‌گذاری خارجی» به میزان ۱۵ تا ۲۰ میلیارد دلار در سال است. البته این هم روشن است که همراه با «سرمایه‌گذاری خارجی» دانش و فن‌آوری روز دنیا و تجربه‌های مدیریتی و سازمانی هم به درون اقتصاد ملی تزریق شده و به باروری هر چه بیش‌تر سرمایه‌گذاری‌های داخلی دامن می‌زند.

جهانی شدن «بازار سرمایه» فرصت گرانبهایی برای کشورهای در حال توسعه و از جمله کشور ماست به شرطی که بتوانیم از این فرصت به نحو مقتضی در اقتصاد ملی استفاده کنیم. در غیر این صورت ایران در گرداب جهانی‌سازی گرفتار و از مدار توسعه‌یافتگی باز خواهد ماند. کشور ما قابلیت و ظرفیت کافی و مناسب برای بهره‌گیری از «سرمایه‌گذاری خارجی» را دارد و می‌تواند میدان جاذبی برای «بازار سرمایهء جهانی» باشد به شرطی که دولتمردان حاکم با درک شرایط جهانی به بسترسازی‌های نهادی و حقوقی و سیاستی مناسب در عرصهء داخلی و خارجی بپردازند و درهای اقتصاد کشور را به روی سرمایه‌گذاران خارجی و داخلی باز کنند

علی مزروعی