زیبایی شناسی خطابه

ما که چند بار ناگزیر شده بودیم سخنرانی های محمود احمدی نژاد را از جایگاه سازمان ملل متحد بشنویم, طبیعی است که با شنیدن سخنان حسن روحانی در سازمان ملل شادمان شویم و سرمان را بالا بگیریم, اما او با چند سخنرانی نخستین روزهای ریاست جمهوری اش انتظارمان را از خودش بالا برده است و ما نمی توانیم خواست ها و انتظارهایمان را با چنین مقایسه ای مهار کنیم

ما که چند بار ناگزیر شده بودیم سخنرانی‌های محمود احمدی‌نژاد را از جایگاه سازمان‌ملل متحد بشنویم، طبیعی است که با شنیدن سخنان حسن روحانی در سازمان ملل شادمان شویم و سرمان را بالا بگیریم، اما او با چند سخنرانی نخستین روزهای ریاست‌جمهوری‌اش انتظارمان را از خودش بالا برده است و ما نمی‌توانیم خواست‌ها و انتظارهایمان را با چنین مقایسه‌ای مهار کنیم.

حسن روحانی سخنور خوبی است و بخشی از موفقیت او در انتخابات ریاست‌جمهوری افزون بر ائتلافی که شکل گرفت، به توانایی سخنوری او برمی‌گردد. او پس از انتخابات نیز در دو سخنرانی تنفیذ و تحلیف گفتاری ماندگار از خود بر جای نهاد؛ گفتاری که هم پافشاری بر بنیان‌های فکری و سیاسی‌اش در آن دیده می‌شد و هم احترام به رقیب و میل به همکاری و همراهی با حکومت. در این دو سخنرانی او با ظرافت‌های زبان ‌فارسی همزمان که خواسته‌های رای‌دهندگانش را دوباره یادآوری می‌کرد، گوشه چشمی هم به نگرانی‌های دیگرانی داشت که با این خواسته‌ها چندان موافق نیستند. او در این دو سخنرانی نشان می‌داد که راه‌رفتن بر لبه تیغ را بلد است. ساختار هر دو سخنرانی نیز ضمن برخورداری از یکپارچگی و انسجام انگار با چنین دریافتی از شخصیت حسن روحانی تدوین شده بود و چنین تصویری را نیز به مخاطب منتقل می‌کرد. درباره سخنرانی رییس‌جمهور در سازمان ملل از زوایای گوناگونی می‌توان سخن گفت.

می‌توان به موضوع و موضع‌گیری‌های این سخنرانی اشاره کرد که در این‌باره کارشناسان سیاسی و امور بین‌الملل بسیار گفته‌اند و خواهند گفت؛ اما شاید از جنبه ادبی و زیبایی‌شناسی این سخنرانی کمتر بگویند. سخنرانی حسن روحانی در سازمان ملل از زاویه زیبایی‌شناسی اگرچه بخشی از ویژگی‌های مثبت سخنرانی‌های پیشینش را داشت، اما تفاوت‌هایی در آن دیده می‌شد. گمان می‌رود در ایران نیز مانند بسیاری از کشورها برای تدوین سخنرانی‌های رییس‌جمهور مشاورانی نظر می‌دهند یا حتی متن‌هایی تهیه می‌کنند و سپس بر اساس این متن‌ها و نظرها، متن نهایی تدوین و در اختیار رییس‌جمهور گذاشته می‌شود.

اگر جایگاه ارایه سخنرانی یا موضوع آن حساس باشد، احتمالا این متن بارها ویرایش می‌شود تا متن نهایی تدوین شود. رفت‌وآمد‌های متن سخنرانی بین کارشناسان و مشاوران و رییس‌جمهور همزمان که دقت و سنجیدگی و همه‌جانبه‌نگری متن را افزایش می‌دهد، ساختار زیبایی‌شناسانه آن را به هم می‌ریزد. متن سخنرانی به دلیل اینکه از زبان یک نفر بیان می‌شود، باید ویژگی‌هایی داشته باشد. یکپارچگی، کوتاه‌بودن جمله‌ها، سلامت زبانی، امکان استخراج جمله‌های خبری و تیتر و لید از آن، روشن و گویابودن، ترجمه‌پذیری، عدم‌پیچیدگی و توجه به طنین کلام و... از ویژگی‌های عام متن‌های اینچنینی است. بخشی از ویژگی‌ها بر اساس شخصیت سخنران و خاص او است. ما بارها دیده‌ایم که یک شخصیت سیاسی در یک سخنرانی از کلمات و ترکیب‌هایی استفاده می‌کند که از زبان او عجیب‌وغریب است.

تناسب شخصیت و سابقه سخنران و متن سخنرانی بسیار مهم است. به‌نظر می‌رسد در تدوین سخنرانی حسن روحانی برای ارایه در سازمان ملل این نکته‌ها رعایت نشده است. مهم‌ترین ویژگی متن این سخنرانی چندپارگی آن است. انگار متن تلفیق تکه‌پاره‌هایی از چند متن با ادبیات مختلف در کنار هم است. در متنی که بیت درخشانی از ادبیات فارسی به چشم می‌خورد، ناگهان با کاربرد فعل «می‌باشد» و «می‌نمایم» روبه‌رو می‌شویم که هر ویراستاری با اندک حساسیت به زبان فارسی آنها را تحمل نمی‌کند و همین نشان می‌دهد که متن ویرایش نشده است. به‌نظر می‌رسد نه از نظر زبانی ویرایش شده است و نه از این نظر که به متنی یکپارچه تبدیل شود تا گوینده‌ای شناخته‌شده آن را ارایه کند.

در بخشی از متن جمله‌های نفسگیر و بلندی می‌بینیم که می‌تواند سخنران را در حین سخنرانی از نفس بیندازد و چهره‌ای ناتوان از او ترسیم کند و اگر توانایی روحانی در سخنوری نبود، این اتفاق رخ می‌داد. در همین بخش نویسنده متن راه‌به‌راه از صفت استفاده می‌کند، چه از صفت‌های منفی و چه از صفت‌های مثبت و بیشتر رویکردش شعاری است.

در بخشی دیگر و به‌خصوص بخش‌های پایانی جمله‌های کوتاه و روشن با ریتمی مناسب می‌بینیم که به کار روزنامه‌نگاران و خبررسانان نیز می‌آید و تاملی در مطبوعات و خبرگزاری‌ها نشان می‌دهد بیشترین تیترها هم از آن بخش انتخاب شده است. در این بخش به جای استفاده از جمله‌های شعاری، جمله‌های کوتاهی بیان می‌شود که دربردارنده نوعی خط‌مشی است.

شاید باید ما نیز همچون بسیاری از کشورهای دیگر، تدوین نطق برای مدیران ارشد را کاری مستقل از سیاست و روابط بین‌الملل و اقتصاد بدانیم و آن را به‌عنوان یک تخصص مستقل به رسمیت بشناسیم و با رسمیت‌دادن به آن به پیشرفت این تخصص کمک‌کنیم.

علی‌اصغر سیدآبادی

روزنامه‌نگار