زیر نور لیزر

تاریخچه, خدمات و خطرات لیزر در تخصص های مختلف پزشکی

این روزها دیگر لیزر کلمه‌ای نیست که تنها به گوش دانشمندان آشنا باشد. حالا رد پای لیزر را در هر جایی می‌توان پیدا کرد. از اسباب‌بازی‌های بچه‌گانه گرفته تا بمب‌های هدایت شونده فوق پیشرفته. نقش لیزر در زندگی مدرن هر روز پررنگ و پررنگ‌تر می‌شود. آن‌قدر که دیگر کمتر کسی به یاد می‌آورد که این اصطلاح علمی زمانی از کنار هم چیدن حروف اول چند کلمه ساخته شده بود. کلمه‌ای که حالا با یک هویت مستقل نام اشعه‌ای عجیب و مرموز را در ذهن ما تداعی می‌کند...

ورود لیزر به پزشکیپزشکان بیماری‌های گوناگون را شناسایی می‌کنند و به دنبال راه‌های درمانی آنها می‌گردند.یافتن راه‌های درمانی معمولا خوشایندترین خبرها در عالم پزشکی است اما طولی نمی‌کشد که همان راه‌های درمانی عوارضی را پدید می‌آورند که احتیاج به درمان‌های دیگر دارند. این‌گونه است که چرخه پیشرفت دانش پزشکی هرگز نمی‌ایستد. پیشرفت‌ها در زمینه‌های مختلف پزشکی نیازهای جدیدی را هم ایجاد می‌کند. سردسته این نیازها تولید وسایل تشخیصی و درمانی جدیدی است که آسیب‌های کمتری را به بیمار وارد کنند یا به اصطلاح علمی‌تر (غیرتهاجمی) باشند.

در آغاز پیدایش اشعه لیزر غالب پزشکان نسبت به آثار آن روی سلامتی مردم مشکوک بودند اما گذشت زمان آرام آرام نشان داد که استفاده از لیزر می‌تواند در مقایسه با سایر روش‌های درمانی با کمترین آسیب و عوارض جانبی همراه باشد. اولین استفاده‌های لیزر در پزشکی به درمان بیماری‌های شبکیه چشم برمی‌گردد. در همان سال‌ها پرفسور آندره مستر در بوداپست مجارستان نیز این اشعه جدید را برای درمان مشکلات پوستی به کار گرفت. امروزه پیشرفت‌های تکنولوژی موجب شده است که لیزر جای پای خود را در اغلب شیوه‌های تشخیصی و درمانی باز کند.

● لیزر و زیبایی

پرفسور مستر در حین درمان‌های آزمایشی خود با اشعه لیزر نکته جالبی را کشف کرد. بخشی از بدن یکی از بیماران او موهای کلفت و ضخیمی داشت که پس از چند نوبت تابش لیزر به موهای نازکی تبدیل شد. این اتفاق سرآغاز تحول بزرگی در درمان بیماری‌های پوستی بود. طوری که در روزگار ما نام لیزر با پوست و مباحث زیبایی گره خورده است. در واقع استفاده از لیزر در درمان بیماری‌های پوستی پس از دستیابی به فناوری کنترل طول موج‌های مختلف لیزر امکان‌پذیر شد. لیزرهای کم‌انرژی در درمان رگ‌های واریسی پوست، لکه‌های عروقی و ماه‌گرفتگی‌ها و همچنین کاهش موهای زاید به کار می‌روند. لیزرهای کم‌انرژی در واقع اشعه‌های نورانی خنکی هستند که به سطح پوست نفوذ می‌کنند اما هیچ‌گونه تخریب یا عارضه بدی به جای نمی‌گذارند.

● لیزر در چشم‌پزشکی

اختراع لیزر اکسایمر در سال ۱۹۷۰ به وسیله نیکولای باسو پیشرفت بزرگی در تکنولوژی لیزر محسوب می‌شود. در صورت استفاده از این لیزر اطراف بافت هدف کاملا سالم می‌ماند.در واقع اکسایمر قادر است بدون ایجاد تخریب یا سوختگی لایه‌های بسیار نازکی از بافت را جدا کند. به دلیل همین دقت بالا استفاده اصلی این لیزر در چشم‌پزشکی است. جالب این است که استفاده از نور برای درمان برخی مشکلات چشم حتی قبل از کشف لیزر هم مرسوم بود. در سال ۱۹۴۶ یک چشم‌پزشک آلمانی به نام گردمایر شویی کراس روش درمانی خاصی را ابداع کرده بود. او موفق شد با استفاده از کانونی کردن نور لامپ گزنونی در شبکیه چشم بیماری انعقاد ایجاد کند. پس از مدتی این روش مورد استقبال شدیدی قرار گرفت و روش اصلی در جراحی‌های چشم شد. با اختراع لیزر و گسترش استفاده‌های آن در علم پزشکی لامپ‌های گزنونی‌ جای خود را به این پدیده جدید داد. امروزه لیزر پای ثابت عمل‌های جراحی چشم محسوب می‌شود. معروف‌ترین جراحی لیزری چشم لیزیک نام دارد. این روش درمانی برای اصلاح نزدیک‌بینی، دوربینی و آستیگماتیسم کاربرد دارد.

● وقتی لیزر چاقو می‌شود

از میان پزشکان شاید ورود لیزر برای جراحان بیش از سایرین با شیرینی همراه بوده باشد. در جراحی از لیزرهای متمرکز شده CO۲ به جای چاقوی عمل استفاده می‌شود. این باریکه اشعه به شدت توسط مولکول‌های آب موجود در بافت‌ها جذب می‌شود و موجب بخار شدن آنها و در نتیجه برش بافت می‌شود. چاقوهای لیزری دقت جراحی‌ها را تا حد میکروسکوپی بالا برده است. همچنین با محاسبات دقیق می‌توان در نواحی غیرقابل دسترس به جراحی با لیزر پرداخت. مثل جراحی‌های حلق، نای، گوش میانی و جراحی‌های مغز و اعصاب. اما از همه مهم‌تر این است که لیزر کابوس تلخ خون‌ریزی‌های غیرقابل کنترل درحین جراحی را از بین برده است.

● لیزر در دهان

با استفاده از لیزر دندانپزشک قادر است بافت پوسیده دندان را بدون آسیب رساندن به مینا از حفرات خارج کند. لیزر مورد استفاده در دندانپزشکی Nd:YAG نام دارد. این لیزر را دکتر تری‌مایر ابداع کرد. هنگام استفاده از آن باید باریکه‌ای از نور مریی به عنوان راهنما استفاده شود اما عملکرد اصلی را باریکه لیزری نامریی انجام می‌دهد. در حال حاضر کشورهایی مثل کانادا، انگلستان، ژاپن، مکزیک، بلژیک، ایتالیا، ترکیه، سنگاپور، سوییس و استرالیا از Nd:YAG استفاده می‌کنند. سایر موارد استفاده لیزر در دندانپزشکی عبارت‌اند از تراشیدن زیر لثه با لیزر، درمان زخم‌های دهانی و غیر حساس کردن عاج دندان‌های بی‌حفاظ. اخیرا لیزرها به کمک ساخت روکش دندان آمده‌اند. به کمک باریکه‌ای از لیزر تشخیصی اطلاعات مربوط به اطراف دندان جمع‌آوری می‌شود. سپس داده‌های جمع‌آوری شده به کامپیوتر منتقل می‌شود. نهایتا کامپیوتر روکش را طراحی می‌کند و روکش مناسب دندان ساخته می‌شود.

● .... و اما عوارض

ثابت شده که در بیماری‌های بدخیم لیزر قدرت فعال کردن بیماری را دارد بنابراین استفاده از این اشعه در مبتلایان به بدخیمی ممنوع است. به دلیل همین اثر تحریک زیستی، لیزر قادر است تیرویید را پرکار کند. پس در بیماران مبتلا به پرکاری تیرویید هم نباید استفاده شود. البته اگر بادقت زیاد و در منطقه‌ای خاص به کار رود، خطرساز نخواهد بود. در درمان مشکلات بیماران مبتلا به صرع هم بهتر است برای درمان لیزر به کار نرود. از دیگر موارد منع استفاده از لیزر بارداری است چون هنوز بی‌خطر بودن آن برای جنین اثبات نشده است. به جز این موارد باید به خاطر داشت که تاباندن مستقیم نور به شبکیه چشم خطرناک است و باید از این کار اجتناب کرد. قبل از شروع درمان با لیزر باید به بیمار هشدار داد که هیچ‌گونه مواد دارویی یا آرایشی روی پوست خود استفاده نکند. در صورت وجود این مواد با تاباندن لیزر خطر ایجاد آسیب‌های زیادی در بافت توسط انرژی فوتون‌ها وجود دارد.

دکتر بهاره مرتضی‌زاده