مدخلی بر بوطیقای شاملو

نگاهی به «فرهنگ شعر شاملو», تالیف جلال عباسی

شعر به عنوان یک هنر خاص و دارای مختصات هنری منحصر به فرد و برخوردار از ظرفیت‌های ویژه، علاوه بر انگیزش حس زیباشناسانه، نشانه‌هایی از رمزگونگی را القا می‌کند. رمزگونگی نهفته در شعر ممکن است برآمده از پیچیدگی ساختاری- محتوایی، سهل و ممتنع بودن یا ویژگی‌های خاص زبانی‌اش باشد.

هرکدام از حلقه‌های زنجیره زیباشناسانه موجود در بافت شعر خود به تنهایی و در کنار هم می‌توانند سبب ایجاد رمزآلودگی در قالب تاویل یا درک متفاوت برای مخاطبان شوند.

برخی امکانات مانند صنایع ادبی، کنایه، استعاره، نماد و حتی دایره واژگانی می‌توانند نقش عمده‌ای در افزایش ظرفیت هنری شعر ایجاد کنند و از همین طریق مخاطب را هنگام ورود به جهان درونی اثر با دشواری روبه‌رو سازند.

روشن شدن نشانه‌ها در شعر ابتدا به ساکن برای افزایش میزان رابطه با جهان شعری و سپس برای افزایش امکان درک، استنباط یا تاویل می‌تواند مفید و قابل توجه باشد. این به منزله روشن کردن معنا برای مخاطب نیست چراکه در این صورت بخش اعظمی از امکانات تاویلی مخدوش خواهد شد و ممکن است نوعی نگاه سلیقه‌ای و شخصی در واقعیت اصلی وارد شود. روشن شدن نشانه‌ها صرفاً می‌تواند زمینه‌های رابطه و پس از آن امکانات استنباط را شفاف‌تر کند و مخاطب را نسبت به درک یا تاویل عمیق‌تری، ترغیب کند.

این واقعیت روشن است که شعر در مرتبه شعریت خود می‌تواند فارغ از تن دادن به هر نوع محدودیت معنایی باشد و با استفاده از نشانه‌ها، به تعداد خوانندگانش ایجاد تاویل‌های گوناگون کند. با این حال بحث شناخت نشانه‌ها یا معنا کردن واژگان، در واقع کمک به ایجاد رابطه بیشتر بین مخاطب و شعر برای ترغیب درک صحیح‌تر است تا اینکه تلاشی باشد برای نشان دادن معنی و محدود کردن ذهن مخاطب و سلب آزادی او در تاویل از متن. باید توجه داشت که معنا کردن شعر، با ‌شناساندن امکانات رابطه از طریق معنای نشانه‌هایش متفاوت است.

بین گونه‌های مختلف شعری که هرکدام از مختصات ویژه‌ای برخوردارند، آن دسته از سروده‌هایی که علاوه بر پیچیدگی محتوا و وسعت جهان درون‌متنی از دشواری‌های رویه(ساختاری- فرمی) یا (زبانی – نحوی) بهره می‌برند، نیاز به شکافتن پوسته برای وارد شدن به جهان موجود در لایه‌های درونی‌تر احساس می‌شود.

پوسته مورد نظر گاهی مقاومت خود را در بخش زبان یا نحو نشان می‌دهد و گاهی در وجه ساختار و فرم. مقاومت در بخش زبانی – نحوی ممکن است نمود خود را در استفاده از واژگان غیررایج، جابه‌جایی در نحو، اتفاقات یا رفتارهای زبانی یا استفاده از ظرفیت‌های اسمی و کلامی نشان دهد. چنین پوسته‌ای در واقع مخاطب را یک مرحله پیش از تاویل یا درک به خود مشغول می‌کند و ممکن است به دریافت زیباشناسانه او نیز کمک کند. در این مرحله باز شدن یا شکافتن پوسته می‌تواند از طریق معنا، مترادف‌سازی یا ساده‌نویسی صورت گیرد که در واقع نوعی هموار کردن راه برای ارتباط با لایه‌های درونی‌تر شعر است.

بسیاری از شعرهای شاملو در ردیف سروده‌هایی قرار دارند که از پوسته نسبتاً سخت زبانی برخوردارند و این دشواری استوار بر نشانه‌های خاصی است. مختصات ویژه شعرهای شاملو آنها را در ردیف سروده‌های خاص، مهم و منحصربه‌فرد تاریخ ادبیات ایران قرار داده است.

شعرهای شاملو علاوه بر توجه چشمگیری که به ظرفیت‌های معنایی در محور خود دارند، بهره دقیقی از ظرفیت واژگانی، امکانات استعاری و نمادها می‌برند و همین امر گاهی دشواری‌های خاصی در زمینه ورود به جهان سروده‌هایش ایجاد کرده و یک رمزگونگی ویژه در ذهن خواننده متبادر می‌کنند.

فخامت معنا و آرکائیسم زبانی در سروده‌های شاملو که بخشی از ظرفیت‌های زیباشناختی خود را از نمادپردازی و به‌کارگیری واژه‌های خاص می‌گیرند، به نوبه خود، ابتدا منجر به دشواری خوانش صحیح و سپس استنباط محتوایی شده‌اند و گاهی وجود واژگان خاص و غیرمتداول (کهن و نو) در شعرهای شاملو نیاز به دانستن معنا برای ایجاد رابطه را ضروری می‌سازد.

با چنین اوصافی نیاز به یک فرهنگ مستقل و نسبتاً کامل برای شعر شاملو ضروری به نظر می‌رسد و این خود می‌تواند گام بزرگی در بهتر‌ شناساندن ظرفیت‌های شعر او به دلیل جایگاه مهم‌اش در تاریخ ادبیات ایران تلقی شود.

فرهنگ شعر شاملو که چاپ اول آن در سال ۱۳۸۹ توسط انتشارات نگاه صورت گرفته نتیجه تحقیق و تلاش مولف آن، جلال عباسی، است که می‌تواند به نوبه خود مورد توجه و استفاده علاقه‌مندان به شعر شاملو قرار گیرد.

مراجعه به این کتاب هنگام خوانش شعرهای شاملو، امکان رابطه بیشتر و درک نسبتاً صحیح‌تر از سروده‌های این شاعر بزرگ را تا حدود زیادی میسر می‌سازد. اعتبار منابع و مآخذی که مورد استفاده نویسنده این کتاب قرار گرفته می‌تواند مهر تاییدی باشد بر دقت وی برای معنی لغات، واژگان و حتی نمادها و استعاره‌های موجود در سروده‌های شاملو. از طرفی دامنه انتخاب واژگان، نمادها، ترکیبات یا بخش‌های استعاری از شعرهای شاملو در این مجموعه به گونه‌ای است که نشان می‌دهد جلال عباسی در انتخاب خود دقت جامعی به خرج داده و سعی او بر این بوده است که همه مواردی را که در شعر شاملو نیاز به معنی، مترادف‌سازی یا ساده‌نویسی داشته‌اند تحت پوشش قرار دهد.

نتیجه تلاش نویسنده این کتاب توانسته مآخذی مستقل برای درک بهتر از شعرهای شاملو در اختیار خوانندگان قرار دهد.

علیرضا عباسی