رفتار استراتژیک لیبی در سیاست خارجی

رفتارهای مبتنی بر تضاد لیبی با روی کار آمدن قذافی در سال۱۹۶۹ آغاز شد که طی آن لیبی به مخالفت و رویارویی مستقیم با غرب و به ویژه امریکا برخاست و از گروه ها و سازمان های ضدامریکایی حمایت به عمل آورد

جدای از رهیافت های ایده آلیسم و رئالیسم در فرآیند تجزیه و تحلیل روابط و مسائل بین الملل که بر آرای کانت و هابز بنا یافته است، برداشت سومی نیز وجود دارد که بر آرای گرسیوس قرار گرفته است. لذا برداشت سوم، روابط میان واحدهای سیاسی را در دو وضعیت همکاری و تضاد مورد تجزیه و تحلیل قرار می دهد. هم اینک نقد استراتژیک رفتار سیاسی لیبی با قدرت های بزرگ بر اساس برداشت سوم قابل بررسی و ارزیابی است.

رفتارهای مبتنی بر تضاد لیبی با روی کار آمدن قذافی در سال۱۹۶۹ آغاز شد که طی آن لیبی به مخالفت و رویارویی مستقیم با غرب و به ویژه امریکا برخاست و از گروه ها و سازمان های ضدامریکایی حمایت به عمل آورد. در حقیقت این آغاز دوران ساز را باید عصر گرایشات تند سوسیالیستی برای لیبی دانست که سردی روابط میان امریکا و لیبی را دامن زد. در فاصله همین سال ها، لیبی به پیشوایی قذافی نفت خود را ملی کرد و صدور نفت به امریکا و اسرائیل را قطع کرد. اتخاذ چنین سیاستی، تحریم های سیاسی و اقتصادی را برای لیبی به دنبال داشت.

اوج تنش دو کشور هنگامی خود را نمایان ساخت که هواپیما های امریکایی به سال ۱۹۸۶شهرهای لیبی از جمله بنغازی را مورد تهاجم قرار دادند. اما اقدام به این کار نتوانست موجب متزلزل شدن پایه های حکومت قذافی در لیبی شود. در شرایطی که روابط دیپلماتیک دو کشور تحت اتخاذ این سیاست ها به سردی گراییده بود، واقعه هواپیمای مسافربری پان امریکن بر فراز منطقه لاکربی اسکاتلند آن هم با متهم ساختن مقامات لیبیایی به خرابکاری و اقدامات تروریستی، موجب سردی بیشتر در روابط دیپلماتیک دو کشور شد. در حقیقت این واقعه با قرار دادن نام لیبی در فهرست کشور های حامی تروریسم عصری از تنش در روابط را برای دوکشور دامن زد و تا حوادث تروریستی ۱۱ سپتامبر ادامه یافت. اما بعد از این حوادث و به دنبال حمله امریکا به عراق و از آنکه بیم آن می رفت که سناریوی بعد از عراق لیبی باشد، نوعی تغییر ناگهانی در رفتار استراتژیک لیبی حاصل شد و لیبی تحت زعامت قذافی به اعتدال گرایی در رفتار سیاسی و همگرایی با قدرت های بزرگ روی آورد.

اعتدال گرایی لیبی در رفتار سیاسی و رویکرد همگرایی قذافی در تعامل با قدرت های برتر، با تلاش برای نزدیک شدن به جامعه جهانی آغاز شد و این کشور از این پس سعی کرد تا با مبرا کردن خود از نام تروریسم، نقش زاید الوصف خود را در حل بحران های بین المللی در جوامعی چون سیرالئون، سودان و سومالی، بروندی وکنگو به کار گیرد. ضمن آنکه لیبی در پروژه هسته یی خود به مصالحه گرایی روی آورد و از دسامبر ۲۰۰۳ از برنامه تسلیحات هسته یی خود صرف نظر کرد. همگرایی لیبی در روابط با قدرت های بزرگ موجب روند لغو تحریم های علیه لیبی شد و موجب شد که شرکت های امریکایی سرمایه گذاری نفتی خود را در این کشور از سر گیرند. همچنین وزارت امور خارجه امریکا اجازه یافت تا برای نخستین بار پس از ۲۴ سال دفتری را در طرابلس تاسیس و بازگشایی کند.

نکته اساسی در نقد رفتار استراتژیک لیبی در میل به رهیافت اعتدال گرایی آن است که لیبی تحت زعامت قذافی دیگر منزوی و تنها نیست. همگرایی جدید متحدان امریکا به ویژه فرانسه تحت زعامت سارکوزی و سایر کشور های غرب، گواه روشنی بر این ادعاست. اگر لیبی تا قبل از حوادث تروریستی ۱۱ سپتامبر در سلک کشور های خصم و مانع شونده منافع غرب بود، هم اینک این کشور با اعمال و اتخاذ چنین رفتاری نقش کشور حامی و دوست را ایفا و تسهیل کنندگی منافع غرب را بازی کرده و عهده دار شده است. از دیگرسو واقعیت حیات سیاسی لیبی با توجه به اتخاذ رهیافت های خصمانه لیبی در تعامل با قدرت های بزرگ موید این حقیقت است که این کشور چنین رهیافتی را بیشتر به منظور بقا بر سریر قدرت اتخاذ کرده است، تا ستون های لرزان حکومت خویش را استوار کند.

مزید آنکه این کشور در سایه چنین رفتاری خواسته است عمر و سایه تحریم های غرب را کوتاه و زایل و اوضاع اقتصادی نامطلوب این کشور را بهبودی دهد. قذافی در نیل به این اهداف به منابع انرژی کشور خود دل بسته است، چراکه کیفیت مرغوب نفت این کشور، عمق کم چاه های نفت، نزدیکی به مراکز مصرف و پالایشگاه های اروپا و قرار داشتن در سمت چپ کانال سوئز به علت عدم نیاز به عبور از کانال مذکور، چنین فرصتی را در اختیار لیبی قرار داده است. ضمن آنکه لیبی در استعانت از همین منابع و در سایه تلاش با الگوها و پارادایم های رایج، خواهان اصلاحات در نظام مدنی و حیات غیردموکراتیک این کشور شده است که هم اینک آفاق آن در حیات سیاسی این کشور هویداست. در حقیقت پاداش رهیافت همگرایی جدید لیبی در تعامل با قدرت های برتر عرصه بین الملل را، باید در نقش جدید قذافی به عنوان متحد جهان در مبارزه با تروریسم و استقبال رهبران غرب از او دانست.

صلاح الدین هرسنی

کارشناس ارشد علوم سیاسی