این روایت های به ظاهر ازهم گسیخته

ادبیات پست مدرنیستی مانند اندیشه پست مدرنیسم نه نقطه اوج تمدن بشری است و نه واپسین دوره انحطاط تمدن آن اصولاً پروسه زندگی اجتماعی به گونه ای است كه نمی توان جایگاهی را كه ناظر اندیشمند و صاحب نظر در آن ایستاده است

ادبیات پست مدرنیستی مانند اندیشه پست مدرنیسم نه نقطه اوج تمدن بشری است و نه واپسین دوره انحطاط تمدن آن. اصولاً پروسه زندگی اجتماعی به گونه ای است كه نمی توان جایگاهی را كه ناظر (اندیشمند و صاحب نظر) در آن ایستاده است، رفعت یا ذلت خواند و آن را نشانه «آخرین روایت اضطراب آلود و خودآگاهانه» پریشانی و زوال متافیزیكی بشر خواند و به آن مرحله نهایی پژمردگی و ویرانی اطلاق كرد و مدعی شد كه بشر بعد از این مرحله حرفی برای گفتن ندارد و علت را در این دانست كه همه حرف ها قبلاً به وسیله اسطوره ها، ادیان، احادیث و متفكرین دیگر گفته شده است.

اما درباره داستان پست مدرنیستی، با توجه به اینكه طی این چند سال چند داستان ایرانی به چاپ رسید كه مولفه هایی از عناصر پست مدرنیستی در آنها وجود دارد و بعضی از خوانندگان با این نوع متن ها به سادگی ارتباط برقرار نمی كنند، از این رو روزنامه شرق بر آن شده است كه با ذكر مثال از دو كتاب، به خطوط كلی این گونه داستان ها اشاره كند. بیان كلیه ویژگی های داستان پست مدرن به امكانات وسیع تری نیاز دارد و در ظرفیت یك شماره از روزنامه نیست، از این رو دیگر ویژگی ها و خصلت های این نوع داستان ها در آینده ارائه خواهند شد.

الف- داستان بلند رز خارزار: كسانی كه كتاب جهان افسانه نوشته یاكوب و ویلهلم گریم (آلمانی) را خوانده باشند، احتمالاً داستان نسترن وحشی یادشان مانده است؛ داستان شاهزاده زیبایی كه از طرف سیزدهمین زن جادوگر-زنی كه به مهمانی دعوت نشده بود- نفرین شد: «در پانزده سالگی سوزن دوك نخ ریسی انگشت شاهزاده خانم را سوراخ كند و در دم بمیرد.» دوازدهمین جادوگر نتوانست این افسون را باطل كند، اما آن را تخفیف داد: «شاهزاده خانم نمیرد، ولی صدسال به خواب فرورود.» از آن پس دوك های نخ ریسی به دستور شاه سوزانده شدند، اما درست زمانی كه شاهزاده پانزده ساله و خیلی هم زیبا، فروتن، مهربان و دانا بود، از پلكان برج بالا می رود و در اتاقی دور از چشم، دوكی را از پیرزنی می گیرد و سوزن انگشتش را سوراخ می كند. روی تخت دراز می كشد و به خواب می رود. طی سال ها بوته های خار اطراف كاخ به حدی بلند و انبوه می شوند كه كاخ را می پوشانند. شاهزاده های بسیاری از گوشه و كنار می آیند كه خود را به شاهزاده خانم برسانند و نجاتش دهند، اما در خارزار به دام می افتند و می میرند. سرانجام در صدمین سال، زمانی كه شاهزاده ای از سرزمینی دوردست سراغ شاهزاده خانم می رود، خارها به گل های زیبا تبدیل می شوند و با دور شدن از هم راه را برای شاهزاده باز می كنند. شاهزاده بوسه ای برگونه دختر می زند و او از خواب صدساله بیدار می شود. این داستان برادران گریم را شارل پرو (فرانسوی) حدود صدوپنجاه سال پیش از آن، به نام زیبای خفته در مجموعه قصه هایش نوشته بود. در قرن نوزدهم چند آهنگساز، از جمله چایكوفسكی براساس این قصه باله هایی تصنیف كردند كه هنوز هم جذابیت خود را حفظ كرده اند.

رابرت كوور نویسنده آمریكایی این قصه را با تكنیكی موسوم به بینامتنیت (Intertextuality) از همین داستان گرفته است؛ یعنی نویسنده متن خود را با ارجاع به متن یا متن های دیگر نوشته است. اما این كار را به سادگی و كپی برداری انجام نداده است، بلكه از طریق پارودی یا به زبان ساده تر نقیضه پردازی صورت داده است. یك جا قصه را تغییر جهت داده است و جای دیگر از منظر طنز و هزل و هجو به آن برخورد كرده است و حتی كار را از مرز تمسخر عبور داده است: «شاهزاده خانم می خواهد بداند: من كه هستم؟ من چه هستم؟... شاهزاده هم می پندارد كه برگزیده سرنوشت است (من آنم كه زیبا را بیدار می كند) اما دهان شاهزاده كه به دهان شاهزاده خانم نزدیك می شود، شاهزاده محو می شود و از شاهزاده خانم هم خبری نیست. او نه در نمازخانه است نه در بستر بیماری- او به احتمال زیاد- در آشپزخانه ای است كه در آن عجوزه پیر كنار دری نشسته است كه در نیست.» (از صفحه های ۱۲ تا ۱۵) اگر خواننده تمام این صفحه ها و حتی كل متن را بخواند متوجه می شود كه نویسنده دست به بازیافت مبتكرانه و طعنه آمیز چیزهای «قبلاً گفته شده» یا بازیافت طعنه آمیز تصاویر نخ نما و نظام های ولایت سنتی زده است؛ یعنی برای او بازتولید یا بازیافت بر تولید اصل و اصیل برتری داشته است. در ادبیات خودمان هم نویسنده می تواند كل داستان «حسین كرد» یا «دوازده قزلباش» را به شكلی نو و ابتكاری، بازنویسی كند؛ اما به گونه ای كه به رغم مشابهت داستانی، «تاثیر» متفاوت داشته باشد. در داستان های پست مدرن، نویسنده، شخصیت ها یا رخدادهای متن های دیگر (حال و گذشته) را در ساختار متن خود می گنجاند و به این ترتیب امكانی خلق می كند تا شخصیت ها و رخدادها از یك دنیای تخیلی به دنیای تازه ای انتقال پیدا كنند. این انتقال، به دلیل ماهیت آن، كنایی، طنزآمیز، بازیگوشانه و انتقادی است و بیشتر خصلت بازی دارد تا خصوصیت یك ادبیات مدرن. مثلاً نویسنده می تواند داستان خود را در تهران سال ۲۰۰۵ بنویسد، ولی شخصیت های «امیرارسلان» و رخدادهای مربوط «رستم» و «زندگی عبیدزاكانی» را هم در آن بگنجاند. در ضمن، پارودی به معنای غلط اندیشی رسمیت یافته نیز است؛ مثلاً ممكن است شاهزاده خانم بگوید: «دیشب شش سوزن و هفت دوك نخ خوردم.» و شاهزاده خیلی جدی از او بپرسد: «نخ ها و سوزن ها چه رنگی بودند؟» پارودی حتی می تواند در نام داستان هم جلوه پیدا كند.

در همین داستان در چند سطر فوق، خصوصاً در كل متن، ملاحظه می شود كه نویسنده از تقلید ادبی یا صنعتی یا التقاط (Pastiche) استفاده كرده است تا همان داستان اولیه را به خواننده عرضه نكند. التقاط مجموعه ای است از آرا و عقاید، دیدگاه و نقطه نظرات مبهم، سیال، شناور، آشفته و پراكنده، بی نظم، بی قاعده، بی ترتیب، فاقد هرگونه انتظام و قاعده مندی همانند اختلاط فضاها و رنگ های مختلف كه به گونه ای درهم و برهم گردآوری و سرهم بندی شده اند. تقلید ادبی یا صنعتی (یا التقاط) تركیبی است از عناصر متضاد، نظیر كهنه و نو. این مقوله منكر هرگونه قاعده مندی، انتظام، منطبق با تناسب و سازگاری است؛ به تناقض و آشفتگی دامن زده و آن را وجه امتیاز شاخصی دانسته و به آن می بالد. مثلاً ممكن است در همین داستان، به جای شاهزاده، شخصیتی حقیقی (مثلاً اینشتین یا ناپلئون) و یا شخصیتی داستانی یا مجازی (مثلاً رابینسون كروزوئه یا بیلی باد) به تخت شاهزاده خانم نزدیك شوند. چه بسا كه مقدمات این نزدیكی را شخصیتی واقعی و نوعدوست (مثلاً آلبرت شوایتزر) یا پیرزنی مجازی و فضول (مثلاً دوشیزه مارپل) فراهم آورند.

---