تأثیر تشیّع در الگوی همسرگزینی ایرانیان

در این مقاله, از جایگاه ازدواج, سنّ ازدواج, آزادی انتخاب, همسان همسری, محرمیّت, درون همسری دینی و مذهبی, تك همسری, مهریه, مراسم عقد و عروسی و ازدواج موقّت سخن به میان آمده است

● چكیده

همسرگزینی در جامعه ایران از جنبه‏های متعدد، تحت‏تأثیر آموزه‏های مذهب شیعه قرار دارد كه نگارنده درصدد بیان میزان و موارد این تأثیرگذاری بر الگوی ازدواج در جامعه ایران می‏باشد. قداست و ارزش معنوی ازدواج، نقش والدین در انتخاب همسر برای فرزندان، قاعده محرمیّت، قاعده درون‏همسری دینی و مذهبی، الگوی چندهمسری، رسم مهریه و آداب مربوط به زمان اجرای مراسم عقد و عروسی و الگوی ازدواج موقّت از مواردی هستند كه تأثیر آموزه‏های اسلامی و شیعی بر آن‏ها آشكارتر است.

● مقدّمه

نقش خطیر و بی‏بدیل نهاد خانواده در تولید و پرورش انسان‏ها آن را كانون توجه بیشتر مكاتب فكری و فلسفی الهی و مادی گردانیده است. در این میان، دین اسلام و به طور خاص، مذهب تشیّع به دلیل آنكه سعادت حقیقی و اخروی انسان‏ها را هدف غایی خود قرار داده و با توجه به ارتباط تنگاتنگی كه بین دنیا و آخرت قایل است، دیدگاه‏ها، خط‏مشی‏ها و رهنمودهای فراوانی در مورد خانواده ارائه داده؛ چرا كه اولیای دین نسبت به نقش سرنوشت‏ساز این نهاد اجتماعی در تأمین سعادت فرد و جامعه و دنیا و آخرت وقوف كامل داشته‏اند.

در این مقاله، از جایگاه ازدواج، سنّ ازدواج، آزادی انتخاب، همسان همسری، محرمیّت، درون همسری دینی و مذهبی، تك همسری، مهریه، مراسم عقد و عروسی و ازدواج موقّت سخن به میان آمده است.

۱. جایگاه ازدواج

نهاد ازدواج در اصل، از نیازهای طبیعی مرد و زن به یكدیگر سرچشمه می‏گیرد و تداوم آن نیز تا حد زیادی در گرو استمرار همین نیازهاست. ولی عوامل و موانع اجتماعی ـ فرهنگی نیز همواره نقش قابل توجهی در استحكام و تداوم رابطه زناشویی یا سستی و گسست آن ایفا كرده‏اند. یكی از این عوامل فرهنگی تأثیرگذار، كه بیشتر از سوی ادیان الهی مورد تأكید قرار گرفته، تقدّس یافتن پیوند زناشویی است. واضح است كه تقدّس داشتن یك پدیده، به ویژه هنگامی كه به صورت یك نگرش عمومی درآید، تأثیر عمده‏ای بر تحكیم موقعیت آن و متقابلاً تضعیف اراده‏ها و كنش‏های ناهمسو به جا می‏گذارد. به باور صاحب‏نظران، یكی از عوامل مهم سقوط جایگاه خانواده در جوامع غربی و گسترش طلاق و دیگر آسیب‏های اجتماعی مربوط به آن، فرایند عمومی دنیوی شدن یا غیردینی‏سازی(۱) بوده كه افزون بر سایر حوزه‏های حیات اجتماعی، نهاد خانواده را نیز به شدت تحت تأثیر قرار داده؛ زیرا باعث شده است ازدواج، كه پیش‏تر اقدامی مقدّس و دینی تلقّی می‏شد، قداست خود را از دست بدهد و به یك قرارداد مدنی صرف مبدّل گردد.

اسلام، آن‏گونه كه از آیات و روایات متعدد استفاده می‏شود، كوشیده است نگرش عمومی مسلمانان را به این سمت هدایت كند كه ازدواج را عملی مقدّس و موجب جلب رضایت خداوند تلقّی كنند. بر حسب روایتی معروف، پیامبر گرامی صلی‏الله‏علیه‏و‏آله فرمودند: «نزد خداوند هیچ چیز محبوب‏تر از خانه‏ای نیست كه به واسطه ازدواج آباد می‏شود، و نزد خداوند هیچ چیز مبغوض‏تر از خانه‏ای نیست كه به واسطه طلاق از هم می‏پاشد.»(۲) همچنین در خطبه عقد ازدواج، كه از سنّت‏های مذهبی ازدواج در بین ایرانیان است و معمولاً توسط روحانیان قرائت می‏گردد، به حدیثی از پیامبر اكرم صلی‏الله‏علیه‏و‏آله تبرّك جسته می‏شود كه بر حسب آن ایشان فرمودند: «ازدواج سنّت من است. پس هر كس از سنّت من روی گرداند، از من نیست.»(۳)

از این‏رو، ازدواج در ایران به رغم برخی دشواری‏ها، همچنان از جایگاه والایی برخوردار است و بر خلاف تعدادی از جوامع غربی، كه در آن‏ها تشكیل خانواده و نیز انحلال خانواده به تدریج به صورت عملی عادی و نه چندان مهم درآمده، از نظر جوان ایرانی، انتخاب همسر و تشكیل خانواده یك مرحله مهم و سرنوشت‏ساز در زندگی اوست و برعكس، طلاق و از هم پاشیدن كانون گرم خانواده، ضربه‏ای جبران‏ناپذیر تلقّی می‏شود.

۲. سنّ ازدواج

از مهم‏ترین عوامل تأثیرگذار بر سنّ ازدواج، خاستگاه طبیعی این نهاد اجتماعی است و همین امر مشابهت جوامع گوناگون را از نظر تأكید بر بلوغ طبیعی دختر و پسر به عنوان شرط اصلی ازدواج توجیه می‏كند. از سوی دیگر، نقش عوامل فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی نیز در سنّ ازدواج انكارناپذیر است و به همین دلیل، شاهد تفاوت سنّ ازدواج در جوامع گوناگون و نیز در زمان‏های متفاوت در جامعه‏ای واحد هستیم. بدون شك، آموزه‏های دینی نیز، كه از عناصر مهمّ فرهنگی‏اند، در بیشتر جوامع نقش عمده‏ای در این خصوص ایفا كرده‏اند.

الگوی سنّی ازدواج در ایران در چند دهه گذشته، برایند تأثیر متقابل عوامل مزبور بوده است؛ از یك سو، تحوّلات اجتماعی ـ اقتصادی در جهت افزایش سنّ ازدواج عمل كرده‏اند، به طوری كه در سال ۱۳۷۵ میانگین سن در اولین ازدواج در شهرها به بیش از ۲۶ سال برای مردان و ۵/۲۲ سال برای زنان رسیده است، در حالی كه این رقم در سال ۱۳۴۵ بیش از ۲۵ سال برای مردان و ۱۹ سال برای زنان بوده است.

از سوی دیگر، جهت‏گیری دین به سمت كاهش سنّ ازدواج و كم كردن فاصله آن با سنّ بلوغ طبیعی است. در روایتی كه از پیامبر گرامی صلی‏الله‏علیه‏و‏آله نقل شده، دوشیزگان به میوه‏های روی درخت تشبیه شده‏اند، از این حیث كه تأخیر در چیدن میوه‏ها باعث می‏شود گرمای آفتاب آن‏ها را فاسد نموده؛ بادها آن‏ها را پراكنده سازند. به همین‏سان، دوشیزگانی كه به بلوغ می‏رسند، چنانچه ازدواجشان به تأخیر افتد، در معرض فساد و انحراف قرار می‏گیرند.(۴) همچنین در روایتی آمده است: از جمله حقوق فرزند بر پدر آن است كه وقتی به بلوغ رسید، پدرش امر ازدواج او را مهیّا گرداند.(۵)

روشن است كه دین برای ازدواج در سنین پایین‏تر جنبه الزامی قایل نشده، بلكه آن را به عنوان اولویت مطرح كرده است. بدین لحاظ، جای تعجب نیست كه جامعه مسلمان و غالبا شیعی مذهب ایران تحت‏تأثیر ضرورت‏های اجتماعی و اقتصادی با افزایش سنّ ازدواج كنار آمده و آن را پذیرفته است.

در مورد ازدواج كودكان نابالغ نیز وضع به همین قرار است؛ یعنی اسلام به دلیل برخی كاركردهای مثبت این نوع ازدواج، مانند انتقال ارث یا همبستگی میان قبایل و عشایر، اصل مشروعیت آن را امضا نموده، ولی نه تنها آن را الزامی ندانسته، بلكه حتی تشویقی هم نسبت به آن ابراز نكرده است. از این‏رو، با وجود رواج نسبی این نوع ازدواج در دوره‏های گذشته، در دوران معاصر از میزان آن به شدت كاسته شده است، به طوری كه می‏توان گفت: عرف امروزی آن را به عنوان ازدواجی حقیقی برنمی‏تابد و تنها در برخی شرایط خاص، مانند زمانی كه برای حل مشكلات محرمیّت در یك خانواده به ازدواجی صوری نیاز است، به عقد ازدواج با كودكان متوسّل می‏شوند.

تغییرات الگوی سنّی ازدواج در ایران طی دهه‏های گذشته به نحوی در قوانین مدنی كشور نیز بازتاب یافته‏اند. ماده ۱۰۴۱ قانون مدنی مصوّب سال ۱۳۱۳ ازدواج دختران پیش از رسیدن به سنّ پانزده سال تمام و ازدواج پسران قبل از رسیدن به سنّ هجده سال تمام را بجز در موارد اقتضای مصلحت ممنوع اعلام كرده بود. در ماده ۲۳ قانون جدید حمایت خانواده، مصوّب سال ۱۳۵۳ سنّ قانونی ازدواج دختران به هجده سال تمام و پسران به بیست سال تمام افزایش یافت. اما در اصلاح سال ۱۳۶۱، ماده ۱۰۴۱ قانون مدنی به گونه‏ای تغییر یافت كه با احكام شرع اسلام انطباق یابد. طبق قانون اخیر، «نكاح قبل از بلوغ ممنوع است» و در تبصره آن نیز چنین مقرّر شده است كه «عقد نكاح قبل از بلوغ با اجازه ولی صحیح است، به شرط رعایت مصلحت مولّی علیه.»

بدیهی است پایین آوردن سنّ قانونی ازدواج به خودی خود موجب كاهش سنّ واقعی ازدواج نمی‏شود، ولی این نیز موجّه به نظر نمی‏رسد كه قانونگذار به بهانه بالا بودن سنّ واقعی ازدواج، در جهت سازگار نمودن قانون با اوضاع واقعی، سنّ قانونی ازدواج را افزایش دهد و به این صورت، مانعی بر موانع ازدواج جوانان بیفزاید.

۳. آزادی انتخاب

جوامع به طور كلی، به دو دسته جمع‏گرا و فردگرا تقسیم می‏شوند. در جوامع جمع‏گرا، به دلیل جایگاه ویژه‏ای كه شبكه خویشاوندی از آن برخوردار است، معمولاً از نقش جوانان در انتخاب همسر كاسته می‏شود و برعكس، نقش والدین و دیگر بزرگ‏ترهای خانواده گسترده اهمیت بیشتری می‏یابد. اما در جوامع فردگرا، به دلیل آنكه فرد محوریت می‏یابد و خواسته‏ها، منافع و حقوق فردی كانون توجه قرار می‏گیرند، نقش والدین و دیگر اعضای خانواده گسترده در انتخاب همسر برای جوانان كم‏رنگ می‏شود و موافقت آنان شرط ازدواج پسر یا دختر جوان تلقّی نمی‏گردد.

به نظر می‏رسد الگوی شیعی همسرگزینی از حیث نظری، تلفیقی از اصول فردگرایی و جمع‏گرایی را به نمایش می‏گذارد. بر حسب روایت، شخصی به امام جعفر صادق علیه‏السلام عرض كرد: «قصد دارم با زنی ازدواج كنم، اما پدر و مادرم مایلند زن دیگری را به همسری من درآورند.» حضرت به او فرمودند: «با زنی كه خودت دوست داری ازدواج كن و آن را كه پدر و مادرت به او تمایل دارند، رها كن.»(۶) همچنین در مورد لزوم كسب موافقت دختر در ازدواج، روایاتی وارد شده‏اند.(۷)

نویسنده:حسین بستان

پی‏نوشت‏ها

۱. Secularization.

۲. شیخ حرّ عاملی، وسائل الشیعه (۲۰ جلدی)، ج ۱۴، ص ۵.

۳. محمدباقر مجلسی، بحارالانوار، ج ۱۰۳، ص ۲۲۰.

۴. ر. ك: شیخ حرّ عاملی، پیشین، ج ۱۴، ص ۳۹.

۵. ر. ك: همان، ج ۱۵، ص ۲۰۰.

۶. همان، ج ۱۴، ص ۲۲۰.

۷. ر. ك: همان، ج ۱۴، ص ۲۱۴.

۸. ر. ك: همان، ج ۱۴، ص ۲۰۷ ـ ۲۱۹.

۹. ر. ك: الشوكانی، نیل الأوطار، ج ۶، ص ۲۵۱.

۱۰. ر. ك: منوچهر محسنی، بررسی آگاهی‏ها، نگرش‏ها و رفتارهای اجتماعی ـ فرهنگی در ایران، ص ۹۰.

۱۱. ر. ك: شیخ حرّ عاملی، پیشین، ج ۱۴، ص ۴۴.

۱۲. ر. ك: نور: ۳ / شیخ حرّ عاملی، پیشین، ج ۱۴، ص ۵۱ ـ ۵۳.

۱۳. ر. ك: شیخ حرّ عاملی، پیشین، ج ۱۴، ص ۴۴ ـ ۵۰.

۱۴. نساء: ۲۳.

۱۵. endogamy.

۱۶. بقره: ۲۲۱.

۱۷. ر. ك: شیخ حرّ عاملی، پیشین، ج ۱۴، ص ۴۱۰ ـ ۴۲۰.

۱۸. در مورد فلسفه چند همسری ر. ك: شهید مرتضی مطهّری، نظام حقوق زن در اسلام.

۱۹. ر. ك: ناصر كاتوزیان، حقوق مدنی: خانواده، ج ۱، ص ۱۱۸.

۲۰. ر. ك: منوچهر محسنی، پیشین، ص ۹۴.

۲۱. ر. ك: همان، ص ۹۵.

۲۲. ر. ك: همان، ص ۸۳.

۲۳. شیخ حرّ عاملی، پیشین، ج ۱۴، ص ۴۴۰.

۲۴. به نقل از پایگاه اینترنتی:

WWW.zanan.co.ir/news/۰۰۰۱۲۹.html

منبع:فصلنامه شیعه شناسی، شماره ۹

---