ملاقات زمستانی با مرگ

منوکسید کربن همچنان در کمین جان انسان ها

گوش شنوندگان رادیو دیگر به آمار روزانه مرگ و میر بر اثر مسمومیت با گاز منوکسیدکربن عادت کرده است. حالا دیگر اعداد است که ممکن است واکنشی را در آنها برانگیزد و آنان را شگفت زده کند یا نکند: مرگ شش نفر در استان یزد در ۲۶ دی ماه، گازگرفتگی ۲۵ دانش‌آموز دبستانی در پیشوای ورامین، مرگ یک پدر و پسر بر اثر گاز گرفتگی در خیابان جیحون و ...

مرگ و میر بر اثر مسمومیت با گاز منوکسیدکربن اتفاق تازه‌ای در کشور ایران نیست. قاتل خاموش زمستانی در سال هشتاد و سه ۷۱۳ نفر را در نقاط مختلف کشور به کام مرگ کشید. در سال هشتاد و چهار این آمار به ۹۰۷ نفر و در ۱۰ ماهه اول سال ۸۵ به ۷۴۵ نفر رسید تا ثابت شود که ایرانیان نه تنها از مرگ هموطنان خود بر اثر سهل‌انگاری در استفاده از وسایل گاز سوز عبرت نمی‌گیرند که با رشد سالانه ۲۰ درصد به مدد مسمومیت با گاز منوکسیدکربن به دیار باقی می‌شتابند.

در این میان اما موج بی‌سابقه سرما در آستانه نیمه دوم دی ماه و کاهش شدید دمای هوا مردم را در بسیاری از نقاط کشور غافلگیر کرد. سرمای شدید و یخبندان بسیاری از مردم را ناچار به استفاده از بخاری‌ها و وسایل گرمایشی غیراستاندارد کرد. این سهل‌انگاری موجب شد سوانح گازگرفتگی در این ایام نسبت به مدت مشابه سال گذشته دو برابر افزایش یابد.

بر اساس آمارهای موجود در سازمان پزشکی قانونی کشور، در روزهای ۱۶ تا ۲۱ دی ماه، ۶۸ نفر از هموطنان بر اثر مسمومیت با گاز CO جان خود را از دست دادند. ۴۳ نفر از فوت شدگان بر اثر مسمومیت با گازCO را مردان و ۲۵ نفر را زنان تشکیل می‌دهند.

بیشترین مرگ و میر ناشی از گاز منوکسیدکربن در استان‌های آذربایجان شرقی، سمنان، تهران، مرکزی، ایلام، چهار محال و بختیاری، خراسان شمالی، زنجان، قزوین، اصفهان، مازندران، قم، خراسان رضوی ، فارس و لرستان ثبت شد. علی‌رغم تمام هشدارها این آمار در روزهای پایانی دی ماه همچنان ادامه یافت تا گاز گرفتگی در عرض پانزده روز بیش از صد نفر را به کام مرگ بکشاند.

● منوکسیدکربن «گاز می‌گیرد»!

مقصود از «گازگرفتگی» در اغلب موارد در واقع مسمومیت اتفاقی با گاز منوکسیدکربن است. منوکسیدکربن هنگام سوختن ناقص مواد سوختی مختلف از نفت، بنزین، گاز و گازوئیل گرفته تا زغال و چوب، یعنی هنگامی ‌که اکسیژن کافی به آنها نمی‌رسد، متصاعد می‌شود. یک علت خطرناک بودن منوکسیدکربن آن است که افراد از وجود آن بی‌خبر می‌مانند.

منوکسیدکربن گازی است بی‌رنگ، بی بو و بی مزه و شما در هنگام تراکم یافتن آن به اصطلاح «بوی گاز» استشمام نخواهید کرد.توجه داشته باشید که منوکسیدکربن (co) را با گاز دی اکسیدکربن (co۲) اشتباه نکنید. گاز co۲ فرآورده طبیعی بازدم انسان و سایر جانوران است.

● راه‌های تولید منوکسید کربن

سوختن کامل زمانی انجام می‌شود که اکسیژن کافی وجود داشته باشد. هوای مورد نیاز مخصوصا در دستگاه‌های گرم‌کننده، باید خارج از محیط تامین شود و گازهای تولید شده ناشی از سوختن مانند گاز کربنیک و منواکسیدکربن باید در خارج از محیط تخلیه شود.

در وسایل گرمازای دودکش دار در صورتی‌که دودکش بدون نقص باشد عمل تهویه دود (ورود اکسیژن لازم و تخلیه گازهای مصرفی) به خوبی از طریق دودکش انجام می‌شود، اما در وسایل گرمازا با شعله رو باز و بدون دودکش این شرایط فراهم نیست بنا بر این وسایل اکسیژن لازم برای سوختن را از همان محیط می‌گیرد و طبعا گازهای مصرفی حاصل از سوختن را نیز به همان محیط برمی‌گرداند و متاسفانه با توجه به سرمای هوا شهروندان راه‌های تهویه هواکش پنجره‌ها و دریچه‌های کولر و درها را نیز می‌بندند و در نتیجه عمل تهویه هوا به‌درستی انجام نمی‌شود و در اثر سوختن ناقص و وجود گازهای مضر خصوصا گاز CO در محیط در افراد مسمومیت ایجاد می‌شود.

بسیاری از مردم تصور می‌کنند که پدیده «گازگرفتگی» و ایجادگازCO تنها در اثر سوختن ناقص زغال چوب ایجاد می‌شود و برای همین بسیاری به این گاز کشنده نام «گاز کرسی» و یا ذغال داده‌اند در صورتی که همان طور که ذکر شد این گاز در اثر سوختن ناقص هر ماده سوختنی ممکن است ایجاد شود.

● منوکسید کربن چگونه می‌کشد؟

مرگ بر اثر گاز گرفتگی فرمول ساده‌ای دارد. گاز منوکسید کربن بدون بو است که به دنبال سوخت زغال، آبگرمکن، بخاری گازی و سوخت ناقص خودرو تولید می‌شود. این گاز اگر چه سبک تر از هواست اما قابلیت انتشار بسیار زیادی در محیط دارد و به همین دلیل در تمامی‌نقاط مثلا یک اتاق اعم از بالا و پایین به سرعت متراکم می‌شود.

هنگامی‌که منوکسیدکربن تنفس می‌کنید، این گاز به راحتی از ریه‌ها وارد جریان خون می‌شود و به هموگلوبین خون متصل می‌شود. هموگلوبین ترکیبی است که در گلبول‌های سرخ خون وجود دارد که اکسیژن را در بدن حمل می‌کند و در بافت‌های محیطی آن را برای استفاده سلول‌ها آزاد می‌کند.

هنگامی‌که منوکسیدکربن به هموگلوبین متصل می‌شود، دیگر آن را رها نمی‌کند.

چراکه میل ترکیب آن با هموگلوبین ۳۰۰ برابر بیشتر از اکسیژن است. اگر میزان منوکسید کربن خون بالا رود، میزان هموگلوبین آزاد و در دسترس برای انتقال اکسیژن کاهش می‌یابد. مغز و سایر بافت‌ها که نیاز به اکسیژن دارند تا سوخت‌وساز طبیعی خود را انجام دهند.

وقتی این ترکیب صورت می‌گیرد اکسیژن دیگر به بافت‌ها نرسیده بنابراین سریعا باعث مسمومیت شده و سلسله عصبی فلج می‌شود و قدرت هرگونه اقدامی ‌از مسموم سلب می‌شود و مسموم به نوعی به خواب و مرگ آرام تن در می‌دهد.

● علائم مسمومیت با منوکسید کربن

علائم بالینی در اثر ایجاد ترکیب منوکسیدکربن با گلبول قرمز خون تا زمانی که کمتر از ۲۰ درصد ترکیب شده باشد، مشهود نیست. اما در غلظت بیش از ۲۰ درصد فرد دچار کندی تنفس و در بیش از ۳۰ درصد تعداد تنفس و ضربان قلب در دقیقه افزایش یافته و فرد دچار سر درد، تهوع و ضعف می‌شود.

در بیش از ۴۰ درصد فرد دچار کاهش حافظه، اختلال حرکتی و گیجی شده و در بیش از ۵۰ درصد فرد دچار علائمی‌نظیر علائمی‌که فرد مصرف کننده الکل دارد، خواهد شد که منجر به سنگ کوب شدن، ناتوانی در حرکت اندام می‌شود در صورتی که در این حالت هنوز فرد هوشیار است اما نمی‌تواند خود را نجات دهد و در مرحله ترکیب بیش از ۶۰درصدی منوکسید کربن با گلبول قرمز خون، فرد دچار عدم هوشیاری، بی‌اختیاری ادرار و مدفوع و در نهایت منجر به مرگ می‌شود.

عوارض ناشی از قرار گرفتن در معرض منوکسید کربن پس از نجات افراد شامل سردرد، سرگیجه، ضعف عضلانی، اختلال حافظه و حتی ناشنوایی است که این افراد تا مدت‌ها پس از حادثه دچار آن خواهند بود.

افرادی که به دلایلی نظیر فعالیت در کوره‌های فاقد تهویه مناسب دچار مسمومیت‌های مزمن منوکسید کربن می‌شوند دچار علائمی‌نظیر رنگ پریدگی مداوم، کم‌اشتهایی، ضعف عضلانی و سردرد خفیف هستند.

● راهکار نجات از مسمومیت

اگر کسی با گاز منوکسیدکربن دچار گاز گرفتگی و مسمومیت شده باشد باید او را به سرعت از محیط آلوده خارج کرده و در تماس با هوای آزاد گذاشت. در مسمومیت‌های شدید بایستی به مصدوم تنفس مصنوعی داده شود و چنانچه مقدور باشد تنفس با اکسیژن بر تنفس با هوای آزاد ارجحیت دارد . استفاده از اکسیژن ۱۰۰ درصد و گرم نگه داشتن بدن مصدوم و استفاده از آنتی بیوتیک‌ها برای پیشگیری از عفونت‌های احتمالی اقدام‌های درمانی تکمیلی است که در بیمارستان به مصدومان ارائه می‌شود.

اگر فکر می‌کنید در معرض منوکسیدکربن قرار گرفته‌اید، باید فوراً از هوای آزاد تنفس کنید.

درها و پنجره‌ها را باز کنید و یا بهتر از آن، خانه را ترک کنید. اجاق، شومینه و هر وسیله در حال اشتعال دیگر را خاموش کنید.اگر کاملاً مطمئنید مشکل از منوکسیدکربن است، به آتش نشانی اطلاع دهید یا دست‌کم سرویس کاری را برای بررسی وسائل گرم‌کننده مختلف در خانه بیاورید. منوکسیدکربن در غلظت‌های بالا می‌تواند در طول چند دقیقه فرد را بکشد.

دکتر سیامک شایان امین