رتبه بندی Rating و تاریخچه آن در ایران و جهان

رتبه بندی, عبارت است از تنظیم اشیاء یا افراد بر مبنای یک ویژگی معین یا مجموعه ای از اختصاصات آن ها

● تعاریف و مفاهیم

۱) Rating تعاریف رتبه‌بندی:

▪ رتبه‌بندی اعتباری عبارت است از ارزیابی احتمال پرداخت به موقع تعهدات مالی یک ناشر

▪ سنجش یک موضوع با موضوعات مشابه به منظور تعیین میزان برتری آن نسبت به دیگران. این سنجش می‌تواند نسبت به وضعیت مالی یا اعتباری یک فرد یا یک مؤسسه یا مربوط به ارزش نسبی اوراق بهاداری باشد که وضعیت مالی فرد را نسبت به یک معیار می‌سنجد یا ارزش نسبی اوراق بهادار را در مقایسه با سایر اوراق معلوم می‌کند. بطور مثال اوراق بهادار درجه اول و دوم و الی آخر.

▪ ارزیابی و قضاوتی که شخص ثالث یا یک سازمان مستقل و غیرذینفع درباره اعتبار یک شرکت یا اوراق بهادار آن می‌نماید.

▪ رتبه‌بندی، عبارت است از تنظیم اشیاء یا افراد بر مبنای یک ویژگی معین یا مجموعه‌ای از اختصاصات آن‌ها.

● (Rating Agency) موسسه رتبه‌بندی

▪ مؤسسه‌ای است که پشتوانه اعتباری انتشاردهندگان اوراق قرضه و سایر روش‌های عمومی استقراض را زیر نظر می‌گیرد. دو مؤسسه از معروفترین این مؤسسات عبارتند از استاندارد اند پور (Standard & Poor) و مودیز (Moody’s) که بیش از صد سال از تأسیس هر دوی آن‌ها می‌گذرد.

▪ مؤسسات رتبه‌بندی اعتباری، شرکت‌های خصوصی هستند که در زمینه رتبه‌بندی ناشران و ابزارهای بدهی فعالیت می‌کنند. در حقیقت مسئولیت ارزیابی بدهی و بررسی توانایی یک مؤسسه برای ایفای تعهدات مالی به عهده مؤسسات رتبه‌بندی اعتباری است

▪ این مؤسسات نظریات خود را در مورد صلاحیت اعتباری یک ناشر یا ابزار مالی خاص در قالب رتبه‌بندی منتشر می‌کنند

برخی از دلایل عمده گسترش فعالیت مؤسسات رتبه‌بندی:

الف) همه مؤسسات مالی، اعتباری و بانکی قادر به ایجاد سیستم‌های تخصصی به منظور رتبه‌بندی مشتریان خود نبوده و یا مایل به صرف هزینه و منابع در این زمینه نمی‌باشند.

ب) مؤسسات رتبه‌بندی به دلیل استفاده از نیروهای مالی و متخصص از مزیت نسبی در زمینه ایجاد مدل‌های رتبه‌بندی برخوردار هستند. وجود رقابت در بازار، موجب پویایی این مؤسسات شده، به صورتی که هریک سعی در ایجاد مدل‌های دقیق‌تر و کاراتری در راستای رقابت با سایر مؤسسات هستند.

ج) شفاف سازی اطلاعات برای سرمایه‌گذاران و اعتبار دهندگان و ایجاد شاخص‌های تصمیم‌گیری برای ایشان.

● تاریخچه رتبه‌بندی در جهان

از زمان تأسیس نخستین مؤسسات رتبه‌بندی اعتباری در سال ۱۹۰۰ که با انتشار راهنمای اوراق بهادار صنعتی و متفرقه مودی آغاز به کار کرد، صنعت رتبه‌بندی اعتباری به سرعت رشد کرده و جایگاه ویژه‌ای را در بازارهای مالی به خود اختصاص داده است. امروزه بیش از ۱۳۰ مؤسسه رتبه‌بندی اعتباری در سراسر دنیا رتبه‌بندی اعتباری شرکت‌ها، اوراق بهادار با پشتوانه دارایی، اوراق تجاری، عرضه خصوصی سهام، گواهی سپرده، سهام ممتاز و ... را بر عهده دارند.

● تاریخچه رتبه‌بندی در ایران

۱) قبل از انقلاب اسلامی:

▪ بانک‌ها

۲) بعد از انقلاب اسلامی:

▪ بانک‌ها

▪ بانک مرکزی

▪ شرکت‌ها و مؤسسات مشاوره‌ای ایرانی

▪ شرکت‌ها و مؤسسات خارجی

● مزایای رتبه‌بندی

▪ دسترسی به منابع سرمایه ای جدید

▪ پذیرش بیشتر به وسیله سرمایه‌گذاران،

▪ توانایی دسترسی به بازارهای بدهی کوتاه مدت،

▪ متنوع‌سازی منابع سرمایه‌گذاری،

▪ کاهش وابستگی به بانک‌ها،

▪ توانایی انتشار اوراق قرضه بلندمدت،

▪ فرآهم نمودن ارزیابی واقعی و مستقل از اعتبار شرکت و توانایی مالی آن،

▪ فرآهم آوردن راهبردهایی برای بهبود رتبه اعتباری و توانایی‌های مالی آن و امکان مقایسه در سطح بین‌المللی و بالابردن شفافیت و اطلاع رسانی.

● مدل کسب و کار رتبه‌بندی اعتباری

▪ مدل کسب و کار به مجموعه ذینفعان یک کسب و کار و نوع ارتباط با آنها اشاره دارد. در اینجا ذینفعان

شامل ناشران و طرف‌های سومی چون قانون‌گذاران، وام دهندگان و سرمایه‌گذاران می‌شود.

▪ تا قبل از سال ۱۹۷۰ استفاده کنندگان نهایی مانند سرمایه‌گذاران و وام‌دهندگان به عنوان مشتریان مستقیم مؤسسات رتبه‌بندی شناخته می‌شدند و باید هزینه‌های مربوط به رتبه‌بندی را پرداخت می‌نمودند. اما بعد از سال ۱۹۷۰ ناشران هزینه‌های مربوط به انجام رتبه‌بندی را پرداخت نموده و اطلاعات بی هیچ هزینه‌ای در اختیار سرمایه‌گذاران و قانون‌گذاران و وام‌دهندگان قرار گرفت.

● بازارهای هدف

▪صنعت بانکداری

▪ صنعت لیزینگ،

▪ صنعت بیمه،

▪ تولید کنندگان،

▪ فروشندگان کالاهای اقساطی،

▪ سایر مؤسسات مالی و اعتباری،

▪ مالکان مسکن (اجاره‌دهندگان)،

▪ شرکت‌های صادر کننده کارت‌های اعتباری

● انواع مؤسسات رتبه‌بندی اعتباری

مؤسسات رتبه‌بندی اعتباری از لحاظ اندازه، حوزه تمرکز و متدلوژی با هم متفاوتند. برخی مؤسسات رتبه‌بندی اعتباری، تخصصی هستند و بر صنایع یا مناطق خاصی تمرکز دارند. برخی از آن‌ها به شرکت‌ها (شامل شرکت‌های خصوصی) رتبه‌بندی اعتباری تخصیص می‌دهند، اما اوراق بهادار با درآمد ثابت را رتبه‌بندی نمی‌کنند. برخی دیگر نیز اقدام به رتبه‌بندی مشتریان حقیقی (خصوصاً در بانک‌ها، شرکت‌های بیمه، لیزینگ و ...) می‌نمایند.

● حوزه فعالیت رتبه‌بندی

به طور کلی مؤسسات رتبه‌بندی از نظر گسترهٔ جغرافیایی، به سه گروه تقسیم می‌شوند:

۱) ملی :

حیطهٔ فعالیت مؤسسات رتبه‌بندی که در این گروه قرار می‌گیرند مربوط به یک کشور خاص می‌باشد.

۲) منطقه‌ای :

فعالیت این گروه به مناطق جغرافیایی محدود می‌شود. مانند مؤسسه

Capital Intelligence که در حوزه‌های خلیج فارس و مدیترانه، آسیا و اقیانوسیه، اروپای شرقی و مرکزی فعالیت می‌نماید.

۳) جهانی :

مؤسسات مربوط به این گروه در گسترهٔ بین‌المللی فعال می‌باشند که از معروفترین آنها می‌توان به Moody’s ، S&P ، Fitch و IBCA اشاره نمود.

● حوزه فعالیت رتبه‌بندی

یکی دیگر از تقسیم‌بندی‌هایی که می‌توان به هر کدام از حوزه‌های فعالیت نسبت داد، رتبه‌بندی اشخاص حقیقی و اشخاص حقوقی می‌باشد.

اشخاص حقیقی (مشتریان بانک‌ها، بیمه‌ها، مؤسسات مالی و اعتباری، مؤسسات فروش اقساطی کالاها و ...)

● بازار رتبه‌بندی اعتباری

▪ مؤسسات رتبه‌بندی اعتباری، شرکت‌های خصوصی هستند که در زمینه رتبه‌بندی ناشران و ابزارهای بدهی فعالیت می‌کنند. ساختار بازار مؤسسات رتبه‌بندی اعتباری چندان رقابتی محسوب نمی‌شود. اگرچه مؤسسات کوچک‌تر، منطقه‌ای یا تخصصی نیز وجود دارد، ولی این بازار در انحصار سه مؤسسه رتبه‌بندی اعتباری بزرگ که در سطح بین‌المللی فعالیت می‌کنند، (استاندارد اند پورز، مودیز و فیچ) است. با توجه به نیاز مؤسسات رتبه‌بندی اعتباری به تحلیل‌گران بسیار ماهر و متدولوژی‌های رتبه‌بندی پیشرفته، برای ورود به بازار مؤسسات رتبه‌بندی اعتباری محدودیت‌های زیادی وجود دارد.

▪ داشتن اعتبار و حسن شهرت یکی از الزامات مهم برای مؤسسات رتبه‌بندی اعتباری است که محدودیت‌های بیشتری برای ورود به این بازار ایجاد می‌کند.

▪ استفاده‌ قانون‌گذاران از معیار اعتبار و حسن شهرت برای به رسمیت شناختن مؤسسات رتبه‌بندی اعتباری، ممکن است ساختار انحصاری بازار مؤسسات رتبه‌بندی اعتباری را تشدید کند. این امر ممکن است کیفیت رتبه‌بندی اعتباری را کاهش دهد. زیرا مؤسسات رتبه‌بندی اعتباری کوچک‌تر، تازه تأسیس یا خارجی که توانایی انجام رتبه‌بندی‌های معتبر و بی‌طرفانه را دارند با مشکلات بیشتری مواجه خواهند شد

● نسبت‌های مالی اصلی مورد استفاده در رتبه‌بندی اعتباری

▪ توانایی انجام تعهدات کوتاه مدت

▪ توان انجام تعهدات بلندمدت

▪ شاخص‌های اهرمی و ساختار سرمایه

▪ نسبت‌ سودآوری و فعالیت

▪ تحلیل سهام شرکت

▪ نسبت‌های ارزیابی هزینه شرکت

▪ نسبت کفایت جریانات نقدی

● موانع پیش روی صنعت رتبه‌بندی در ایران

▪ فرهنگ

▪ اقتصاد

▪ آموزش

▪ بانک‌های اطلاعاتی متمرکز

▪ شبکه تبادل اطلاعات

▪ قوانین و مقررات

▪ سیاسی

● نحوه نظارت بر مؤسسات رتبه‌بندی اعتباری

۱) رویکرد اول:

▪ نظارت بر خود رتبه‌های اعتباری

▪ اعمال قوانین دقیق نظارتی

▪ نظارت بر اساس استانداردهای حسابداری

ـ دلایل رد رویکرد اول:

▪ رتبه‌ اعتباری یک اظهارنظر است.

▪ رتبه اعتباری سطح مشخصی از ریسک اعتباری را تضمین نمی‌کند.

▪ نبود اتفاق نظر در مورد تعریف و روش سنجش ریسک اعتباری .

▪ استفاده از قضاوت ذهنی و ارزیابی پیش‌بینانه در فرآیند رتبه‌بندی.

۲) رویکرد دوم:

▪ نظارت بر فعالیت‌های یک مؤسسه

▪ تعیین قوانین رهبری کسب و کار

رویکرد دوم بر موارد زیر تأکید می‌کند

۱) کیفیت و یکپارچگی فرآیند رتبه‌بندی:

▪ فرآیند و متدولوژی رتبه‌بندی

▪ منابع انسانی و متخصصان

▪ نظارت و بهنگام سازی

▪ منابع مالی

▪ الزامات عملیاتی

۲) استقلال مؤسسه رتبه‌بندی اعتباری و اجتناب از تضاد منافع

▪ ساختار سازمانی

▪ منابع مالی

▪ رویه‌ها و سیاست‌های مدیریت تضاد منافع

▪ استقلال کارکنان و تحلیل‌گران

۳) مسئولیت‌های مؤسسه رتبه‌بندی اعتباری در قبال ناشران و سرمایه‌گذاری عمومی

▪ شفاف‌سازی و افشای به موقع رتبه‌بندی‌ها

▪ دسترسی عمومی

▪ حفظ اطلاعات محرمانه

▪ افشای اصول رهبری

● S&P مؤسسه رتبه‌بندی

به موازات رشد بازارهای مالی و افزایش پیچیدگی آنها، استفاده از تجزیه و تحلیل‌ها و اطلاعات ارائه شده توسط در زمینه سهام، اوراق قرضه، صندوق‌های مشترک سرمایه‌گذاری و بسیاری از ابزارهای پیچیده مالی نیز گسترش چشمگیری یافته است

تقریباً ۷۰ درصد از سهم بازار را در اختیار دارد S&P*

● Moody’s مؤسسه رتبه‌بندی

این مؤسسه از طریق سرمایه‌گذاری مشترک یا ادغام با مؤسسات رتبه‌بندی محلی، بازار خود را گسترش داده است. تعداد زیادی از ناشران دولتی و شرکتی، سرمایه‌گذاران نهادی، سپرده‌گذاران، اعتبار دهندگان، بانک‌های سرمایه‌گذاری، بانک‌های تجاری و سایر واسطه‌های مالی از خدمات شرکت مودیز استفاده می‌کنند. درآمد این شرکت در پایان سال ۲۰۰۶ بالغ بر ۷/۱ میلیارد دلار بوده است.

منابع و مأخذ

وب سایت شرکت Moody’s،

وب سایت شرکت S&P،

وب سایت شرکت Fitch Rating،

وب سایت شرکت CI،

مدیریت پژوهش، توسعه و مطالعات اسلامی سازمان بورس اوراق بهادار تهران،

مصاحبه‌ها و مقالات مرحوم دکتر عطایی مدیرعامل شرکت IBG،

مصاحبه‌ها و مقالات دکتر کورش احمدی‌زاده،

مهندسی مالی – دکتر رضا راعی و علی سعیدی،

ارزیابی مدیریت ریسک – نجف قراچورلو،

مدیریت ریسک – داور ونوس،

مبانی بازارها و نهادهای مالی – دکتر حسین عبده تبریزی،

مدیریت مالی – دکتر علی جهانخانی،

مدیریت سرمایه‌گذاری و اوراق بهادار – دکتر پارسایان و دکتر جهانخانی،

مدیریت مالی – دکتر شباهنگ

ارائه کنندگان: محمد سبزوی و محمد وطن‌پور