کارکردهای اجتماعی توبه

بسیاری از تحلیل ها و تفسیرهای ارایه شده درباره موضوع توبه, از زاویه دیدی خاص ارایه شده است

در مقاله حاضر نویسنده با تحلیل جنبه های اجتماعی توبه -که به ظاهر امری فردی تلقی می شود- تأثیرات مثبت آن رابر فرد و جامعه و در زمینه ایجاد همدلی اجتماعی و تقویت بنیانهای جامعه مورد بررسی قرار می دهد که با هم آن را از نظر می گذرانیم

● زاویه دید، عامل برداشتهای متفاوت

هرچیزی را می توان از نگاهی دیگر دید. بسیار شده است که تحلیل های متفاوتی از یک موضوع و یا رویداد ارائه می شود. هرکسی یک موضوع را به گونه ای می نگرد که با نگرش و دیدگاه دیگری گاه به کلی متفاوت است. گاه نیز یک شخص از یک موضوع و مساله تحلیل های متفاوت و گاه متضاد و متناقضی ارایه می دهد. حضرت آیت الله مرتضوی لنگرودی درباره یکی از اساتید به نام حوزه نجف که به درس وی می رفتند نقل می کرد که ایشان از یک آیه تفاسیر متعددی ارایه می داد و هر روز مطالب و تحلیلی را بیان می کرد که گاه با تفسیر پیشین به کلی متناقض می نمود. این تناقض نمایی از آن جایی به نظر می آمد که واژگان و گزاره های قرآنی از قابلیت بسیار بالایی برخوردار است.

در روایتی از امام موسی کاظم(ع) نقل شده که می فرماید برای هر واژه قرآنی معنایی است و برای هر جمله اش معنایی و هرگاه در کنار جمله دیگری قرار می گیرد مفاهیم و معانی دیگری را بیان می کند که به تنهایی به ذهن نمی آید.

بنابراین، زاویه دید از سوئی و قابلیت های زبانی از سوی دیگر موجب شده تا از آیات قرآنی برداشت های علمی و فنی متفاوتی ارایه گردد. این برداشت ها همه براساس متدلوژی تفسیر و روش و اصول شناخته شده تفسیری ارایه می شود وبیرون از معیارهای پذیرفته شده تفسیر و مبانی آن نیست.

● توبه اجتماعی

بسیاری از تحلیل ها و تفسیرهای ارایه شده درباره موضوع توبه، از زاویه دیدی خاص ارایه شده است. همان مشکلی که علامه شهید سیدمحمد باقر صدر درباره فقه شیعی بیان می کند در تفاسیر شیعی نیز بروز کرده است. فقهای شیعه در طی قرنهای گذشته به لحاظ در دست نداشتن زمام حکومت و حاکمیت پیش از آنکه در ابعاد اجتماعی و از زاویه اجتماعی به مسائل بنگرند از زاویه دید فردی به مسائل می نگریستند از این رو فقه شیعی، عمدتا و در اکثر ابواب و مسائل فقهی، فردی است.

فقه فردی شیعه انباشته از احتیاطات است. احتیاطاتی که به دولت مردان و مردان حوزه اجتماع و سیاست، این اجازه را نمی دهد تا بتوانند جامعه را اداره و مدیریت کنند. از این رو شهید صدر پیشنهاد می دهد که فقه شیعی با نگاهی دیگر و از زاویه دید دیگری به مسایل بنگرد و از زاویه اجتماعی بازسازی شود تا قابلیت اداره و مدیریت جامعه را بیابد.

در حوزه تفسیر نیز بازسازی مسایل مطرح شده می بایست از همین زاویه صورت گیرد. بسیاری از مسایلی که به نظر می رسد فردی و در حوزه عبادیات محض و ارتباط انسان با خداست، از زاویه دید دیگر در حوزه اجتماعی قرار می گیرد و به طور مستقیم و یا غیرمستقیم به مساله ارتباط انسان با انسان توجه دارد با این تفاوت که در این تفسیر هیچ گاه خدا نادیده گرفته نمی شود و نگرش به مسایل در ارتباط انسان با انسان به معنای فراموشی خدا در این مساله نیست. چنان که خداوند بیان می کند که هرگاه انسان حضور داشته باشد خدا نیز حاضر است و تفاوتی ندارد که این شخص یک نفر و یا چند نفر باشد. خداوند در هر جایی حضور دارد و در همه مسایل به عناوین مختلف و متفاوتی نقش خود را ایفا می کند.

اگر به نظر می رسد که توبه یک مساله فردی است و به ارتباط انسان با خدا مربوط می شود اما همین مساله با توجه به رویکردهای قرآنی می نمایاند که امری اجتماعی است. موارد بسیاری که مساله توبه در قرآن مطرح شده بیش از آن که مرتبط با مسایل شخصی باشد، ارتباط مستقیم و تنگاتنگی با مسایل اجتماعی دارد. از آن میان می توان به موارد توبه از غیبت و تهمت و جاسوسی اشاره کرد. اگر توبه از ترک نماز و عبادت مطرح است، این تنها موردی از ده ها موردی است که قرآن فرمان داده است که می بایست از آن ها توبه کرد و به خدا بازگشت.

● جنبه اجتماعی امور عبادی

به سخن دیگر بسیاری از امور عبادی در حقیقت بازسازی رفتار اجتماعی انسان و هنجارسازی است. نقش عبادیات اسلامی و شریعت، بیش از آن که به مسئله ارتباط انسان با خدا توجه داشته باشد از روزنه ارتباط انسان با انسان می گذرد.

عبادیات به عنوان آن چیزی مطرح است که در جامعه شناسی از آن به جامعه پذیری یاد می کنند. حتی نماز که مهم ترین شکل عبادی ارتباط انسان و خداست، به شکل جماعت مورد تاکید قرار گرفته تا انسان را برای جامعه پذیری آماده سازد. به یک معنا راه خدا از میان خلق خدا می گذرد.

در تفاسیر عرفانی سخن از سفرهای چهارگانه ای است که به سفر از خود به خدا، از خدا به خدا، از خدا به خلق خدا همراه خدا و سفر از خلق خدا به خدا همراه خدا (پیامبری) یاد می کنند. در همه این سفرها آن چه مهم است خلق و جماعت است. هیچ گاه نمی توان بدون خلق و آفریده های خدا سفری درست داشت. بنابراین گوشه نشینی و عزلت به یک معنا امری مذموم و ناپسند است. اگر سخن از چله عرفانی است، به معنای جدا شدن از خلق نیست، بلکه به معنای سیر آفاق و انفس است که همان حرکت همراه و در میان خلق و آفریده هاست که نفس انسانی نیز یکی از همان هاست.

عارف کامل آن است که در میان خلق باشد ولی با خدا باشد. تن با تن ها است ولی تنهاست و این تنهایی را با خدایش دارد و برای خلق خدا کار می کند. به هرحال راه خدا از میان مردم می گذرد و حتی عرفان به معنای درست آن در نگرش و بینش قرآنی و آموزه های آن، عرفان اجتماعی است.

● کارکردهای اجتماعی توبه

برای توبه از این زاویه دید می توان کارکردهای چندی بیان داشت.یکی از مهم ترین کارکردهای توبه در حوزه اجتماع آن است که ارتباط میان مردم را به شکل ارتباط عاطفی تقویت می کند و همدلی و مهربانی را در میان ایشان افزایش می دهد.

جامعه ای که از نابهنجاری هایی چون غیبت و تهمت و افترا پرشده است و ارتباط میان مردمانش بر پایه بخل و خودداری از کمک مالی و معنوی نیست به یکدیگر می باشد، به جای رقابت در کارهای خیر،به سوی رقابت منفعت جویی فردی کشیده می شود. مردم به جای آن که دستگیر یک دیگر باشند می کوشند تا افتاده را از خود برانند و کسی که به سوی پایین سقوط می کند به آن سو هل می دهند. چنین جامعه ای دچار بحران می شود و اتحاد و همبستگی و همگرایی از آن رخت برمی بندد.

توبه کوششی از سوی افراد جامعه برای افزایش همدلی و همگرایی است؛ زیرا کسی که پیش از توبه گرایشی شدید نابهنجار های اجتماعی دارد، با توبه خویش با خود عهد می بندد که از این پس رفتاری را در راستای اهداف مردم در پیش گیرد. از تهمت، غیبت، افترا، سوء ظن، سرقت، ستم، بخل، افشای اسرار مردم خودداری کند. این گونه رفتار موجب می شود که امنیت اجتماعی و روانی جامعه افزایش یابد. (حجرات آیه ۱۱ و ۱۲).

قرآن بیان می کند که توبه نه تنها آثار روانی و اجتماعی در جامعه به جا می گذارد، بلکه موجب می شود تا نعمت های الهی بر جامعه سرازیر شود. خداوند در آیه ۵۲ سوره هود می فرماید که یکی از عوامل نزول باران های سودمند و مستمر توبه است.«ای مردم به سوی پروردگارتان بازگردید و استغفار کنید تا خداوند از آسمان باران های سودمند و پیاپی فرو فرستد و قدرت و نیروی شما را بیش از پیش بیافزاید به شرط آن که ولایت مجرمان را نپذیرند.

دراین آیه به خوبی بیان شده که توبه به عنوان عامل ریزش باران و فراوانی نعمت و درنتیجه قدرت و توان جامعه است. به سخن دیگر توبه افزون بر افزایش نعمت و فراوانی آن، عاملی مهم برای قدرت یابی جامعه است و امت می تواند با توبه، قدرت سیاسی و اجتماعی خویش را در برابر دشمنان بیافزاید.

علت آن که قرآن توبه را عامل قدرت می شمارد و در تحلیل و تبیین قرآنی، توبه یکی از علل قدرت سیاسی و اجتماعی جامعه شمرده می شود، به این جهت است که با توبه، همگرایی و همبستگی و همدلی در سطح جامعه افزایش می یابد و الفتی که با همه سرمایه های زمینی امکان آن برای پیامبر و غیرپیامبر فراهم نیست با عنایت الهی که از طریق توبه جلب و جذب شده است، پدیدار می شود. افزایش همبستگی و اتحاد مردم به معنای افزایش قدرت است.

به سخنی دیگر همبستگی اجتماعی و همدلی میان مردم موجب می شود که دولت و قدرت از مشروعیت سیاسی به معنای علوم سیاسی آن برخوردار گردد و از مشکلی به نام بحران مشروعیت رهایی یابد. این گونه است که افزایش توبه در موارد پیش گفته، به معنای افزایش قدرت و توان جامعه از دیدگاه قرآن ارزیابی و تحلیل شده است. در تحلیل قرآنی، توبه به جهت کارکرد اجتماعی آن توصیه می شود و قرآن پس از تبیین و تجزیه و تحلیل وضعیت و جایگاه و ارزش توبه به جامعه اسلامی و ایمانی توصیه می کند که برای دست یابی به قدرت و آسایش و آرامش از سازوکار توبه بهره گیرد.

به هرحال، درنظر گرفتن کارکرد اجتماعی توبه در حوزه عمل سیاسی می بایست در دستور و برنامه دولت و نخبگان علمی و سیاسی دولت اسلامی قرار گیرد.

سازوکاری که می تواند اتحاد ملی و انسجام اسلامی را تقویت کند و جامعه را به جامعه قرآنی و ایمانی آرمانی نزدیک سازد.

حسین فرهمند