سقراط حکیم از دید حکمای ایرانی

سقراط در ایران همواره مورد احترام عام وخاص قرار گرفته, فرزانگان, نویسندگان و سرایندگان با نثار عناوین پر معنا و با شکوهی از قبیل پدر فلاسفه, حکیم حکما, حکیم الهی, سقراط زاهد, سقراط حکیم, سقراط متألّه, سقراط بزرگ, امامنا سقراط, اسطوانه حکمت و … به تعظیم و تکریمش پرداخته اند

تاریخ شهادت می دهد که ملت مسلمان و فرهنگ دوست ایران همواره طالب علم و حکمت بوده است، از هر موقعیتی که پیش آمده و از هر منبع و مأخذی که توانسته استفاده کرده و علم و حکمت آموخته است و اصولاً برای نفس علم و حکمت اصالت و استقلال قایل شده و عالمان و حکیمان را بدون توجه به زبان و ملیت و دین و مذهب، بلکه صرفاً به خاطر علم و حکمتشان گرامی داشته است. به ویژه اگر عالمی همچون سقراط علاوه بر علم از فضیلت اخلاقی نیز برخوردار باشد.

● ایرانیان حکمت دوست

از اینجاست که می بینیم سقراط در کشور عزیزمان ایران اسلامی همواره مورد احترام عام وخاص قرار گرفته، فرزانگان، نویسندگان و سرایندگان با نثار عناوین پر معنا و با شکوهی از قبیل پدر فلاسفه، حکیم حکما، حکیم الهی، سقراط زاهد، سقراط حکیم، سقراط متألّه، سقراط بزرگ، امامنا سقراط، اسطوانه حکمت و … به تعظیم و تکریمش پرداخته اند.

همچنین در آثار خود اقوال و عقاید او را نقل کرده، و به تفسیر و تأویل آنها اهتمام ورزیده اند و بسیار کوشیده اند تا ساحت او را از هر نوع فساد عقیده و سوء رفتار منزّه و پاک نگهدارند. و حتی برخی به تطبیق افکار و اندیشه های وی با آیات و روایات دینی دست یازیده اند. و بالاخره متفکر بزرگی همچون محمدبن زکریای رازی کوشیده است روش و منش او را اسوه و الگوی زندگی خود قرار دهد.

من به تناسب بزگزاری همایش سقراط در ایران خطابه ای در خصوص دین و زهد سقراط از دید حکیمان مسلمان ایرانی ایراد کردم. در سال ۱۳۸۱ پیشنهاد شد این سخنرانی به صورت مقاله در آید من پذیرفتم به حمدا… توفیق حاصل شد و آن خطابه با اضافاتی به صورت مقاله ذیل در آمد. امید است مورد قبلو حکمت دوستان و معارف خواهان قرار گیرد و از من همچون اثر ناچیزی در صفحات تاریخ پر افتخار فرهنگ میهن عزیزم ایران اسلامی برای همیشه پایدار و یادگرا بماند. گفتنی است که در حین نگارش مقاله به نظر مناسب آمد که راجع به سرگذشت و زندگی سقراط و همچنین عقیده وی درباره خلود نفس، تناسخ و نسخ شرایع که ارتباط با دین او دارد مطالبی نوشته شود. ولی در تمام این موضوعات، طبق تعهد و التزام از منابع ایرانی استفاده شده است.

سقراط بن سُقرونیسقوس در زمان بهمن بن اسفندیار در آتن تولد و تربیت یافت و زندگی کرد و در زمان اردشی بن دار ابن اردشیر بن کوروش در همان شهر در زندان با زهر کشته شد. از خود سه پسر و یا چند دختر به یادگار گذاشت. معنای سقراطیش در زبان یونانی "چنگ زده به عدل" است.

سقراط از شاگردان بلافصل فیثاغورس و أرسالاوس و طیماناوس و فیثاغورس از شاگردان حضرت سلیمان نبی و بنابراین سقراط از شاگردان با واسطه آن پیامبر الهی است. بدین ترتیب انوار حکمت را با واسطه از مشکات نبوت اقتباس کرده است.

● مقام و منزلت حکمت نزد سقراط

سقراط برای حکمت مقام والایی قایل بوده و تا آن حد به تنزیهش پرداخت که حاضر نشد حکمت خود را بر روی پوست های حیوانات و به اصطلاح کاغذ پاره ها بنگارد و در نتیجه از خود آثار مکتوبی به یادگار نگذاشت. بلکه به تعلیم شفاهی بسنده کرد آن هم فقط به کسانی که شایسته حکمت باشند، نه ناصالحان و نا اهلان. زیرا معتقد بود: حکمت پاک است و مقدمات او صحیح است، کثیف و چرکین نیست. پس سزاوار آن است که آن را در دل های زنده پاکیزه ثبت نمایند، نه در پوست های حیوانات و نگاه باید داشت آن را از دل های متمرده، یعنی نفس هایی که نه تابع عقل باشند و نه تابع شرع.

▪ نوع حکمت سقراط

اغلب فرزانگان ایرانی بر این باورند که سقراط از حکمت به الهیات و اخلاقیات اکتفا کرده است ولی این نکته را روشن نساختند که او از سایر اصناف حکمت اصلاً آگاهی نداشته و یا بدان ها اهتمام نکرده است. از سخن شهرزوری بر می آید که او جز حکمت الهی به رشته ها و شاخه های دیگر آن نیز واقف بوده است. البته به علوم الهی بیشتر عنایت کرده است چنانکه نوشته است و چون سخن در باب نفس محقق و مستحکم گشت و به جایی رسید که اراده شاگردان بود سؤال کردند از هیئت عالم و حرکات افلاک و ترکیب عنصریات همه را جواب بر وجه اصواب داد و در این وقت از علوم الهی و اسرار ربانی بسیاری افاده فرمود.

▪ دین سقراط

در منابع ایرانی اسلامی حکیمی خداشناس، یگانه پرست، معتقد به خلود نفس و حشر روحانی و جسمانی شناخته شده است که در طول حیاتش همچون پیامبری از پیامبران الهی با شرک و بت پرستی و بی دینی و بد دینی مبارزه کرده، در این راه متحمل آزارها و اذیت ها شده و سرانجام جام زهر سرکشیده و خداشناسی و یگانه پرستی و دین داری گشته است. بنابراین چنانکه ذیلاً هم ملاحظه خواهد شد اندیشه سیاسی سقراط و حیث اجتماعی وی مورد توجه واقع نشده بلکه صرفاً حکیمی متألّه و متوغل در حکمت الهی و امور دینی شناخته شده است.

شهرزوری نوشته است: " و اهل زمان او هر گاه سؤال از عبادت و پرستش بت ها می نمودند منع و زجر می فرمود از آن امر می کرد به عبادت خدای واحد صمد، باری نیکوکار، خالق عالم، حکیم قدوس، نه عبادت سنگ تراشیده که سخن نمی گوید، نمی شنود، شغور به هیچ چیز ندارد" چون رئیسان و بزرگان کاهنان فهمیدند و دانستند مقصود او را از کارهای او، اینکه اراده آن دارد که بت ها را برطرف گرداند و منع مردمان کند از عبادت و پرستش آنها گواهی و فتوی دادند به قتل او یازده کس از قاضیان اثینس (آتن) و شربت زهر که آن را قویفون گویند نوشانیدند او را . کمی پیش از مرگ برای شاگردان و پیروانش از علوم الهی و اسرار ربانی بسیار افاده فرمود و چون فارغ شد گفت وقت آمد که به حمام رویم و بدن را بشوییم و نماز گزاریم.

▪ التزام به شریعت

بعضی او را علاوه بر اعتقاد به توحید و عقیده به خلود نفس و مکافات اخروی ملتزم به شریعت هم شناخته اند. اما از نوع شریعت معتقد وی چیزی نگفته اند. شهرزوری نوشته است: " و گفت اقرار و اعتراف به یگانگی حق سبحانه و تعالی و آراستن خانه دل به زیور اخلاص او و پوشیدن بدن و اعضا به لباس طبیعت و اعمال شریعت خلاصی است اهل جور و گمراهی را از سرگشتگی و بیراهی".

مؤلف محبوب القلوب نیز، از وی نقل کرده است که : "خدا را از خود خشنود گردان و در موافقت جماعت بکوش. زیرا عصمت به این حاصل آید با عمل به شریعت". اما به نظر من شریعت مورد قبول سقراط شریعت به معنای متعارف یعنی شریعت آسمانی نیست، بلکه دستورهای اخلاقی و آداب دینی جامعه است، که عقلای قوم آنها را پذیرفته و معمول داشته اند. زیرا اولاً شریعت آسمانی زمانی سقراط شریعت حضرت موسی علیه السلام بوده و سقراط هرگز پیرو حضرت موسی و به اصطلاح یهودی نبوده است.

شهرزوری نیز نقل کرده است که حکایت نبوت حضرت موسی صلوات الرحمن علی نبینا و علیه پیش سقراط مذکور شد گفت ما یونانیانیم احتیاج نیست در تهذیب اخلاق ما را به غیر خود به جهت آنکه اخلاق خود را پاکیزه و مهذب ساخته ایم. بیرونی هم نوشته است: یونانیان سنن و نوامیس را از حکمای خود که منسوب به تأیید الهی می دانستند اخذ می کردند. جمال الدین خوارزمی نیز آنجا که به تکفیر افلاطون پرداخته نقل کرده است که او به موسی بن عمران گفت: "من تو را در تمام آنچه می گویی تصدیق می کنم جز این گفتارت که علة العلل با من سخن گفت، پس از آن سقراط نیز بدن جهت نکوهش می کند. یعنی که او را هم معتقد به شریعت حضرت موسی نمی داند". حاصل اینکه سقراط معتقد و ملتزم به شریعت آسمانی نبوده بلکه مانند برهمنان هند و یا دین باوران خردگرای غرب با ایمان به خدا منکر نبوت و شرایع آسمانی بوده و از این روی از دید پیروان شرایع آسمانی کافر و ملحد شناخته شده است.

▪ عقیده به نسخ شرایع

قطب الدین لاهیجی از این سخن حکیمانه سقراط که گفته است: " فرزندانتان را بر آثار خودتان وادار مسازید، زیرا آنها برای زمانی غیر زمان شما آفریده شده اند" استفاده کرده است که او برخلاف یهود واقف و قائل به صحت نسخ و سرّ تغیر سنن و احکام به حسب تغیز از زمان بوده است.

▪ اعتقاد به تناسخ

در ا ینکه سقراط به نوعی به تناسخ معتقد بوده مورد اتفاق فرزانگان ایرانی است. و اما اینکه این تناسخ انفصالی است (یعنی انتقال نفس است از محلی به محل مباین دیگر) و یا اتصالی، (آن هم از نوعی ملکوتی یعنی چنانکه حاج ملاهادی سبزواری تفسیر کرده محشور شدن نفس بر صور ملکات حمیده یا رذیله در معاد). محل اختلاف است.

به نظر معین الدین میبدی معتقد سقراط نوع انفصالی است چنانکه نوشته است:

"منسوب به هر مس… و سقراط … آن است که نفوس ناقصه در ابدان انسانیه مترددند و از بدنی به بدنی دیگر منتقل می شوند تا کامل شوند و در وقت کمال قطع تعلق از ابدان می کنند و آن را نسخ می گویند".

اما صدرای شیرازی می کوشد تا تناسخ مورد قبول سقراط را به تناسخ اتصالی ملکوتی تفسیر کند. او در این مقام می نویسد: " در داخل بدن هر انسانی و در درون او حیوانی است صوری (یعنی او را ماده ای نیست) و او همان حیوان برزخی است که متعلق اول نفس است در دنیا و روح بخاری متعلق دوم اوست و این بدن که همچون قشر و پوست اوست متعلق سوم اوست و این حیوان صوری با همه اعضا و اشکال قوی و حواسش موجودی است قائم بالفعل. با مرگ این بدن نمی میرد و هم اوست که در روز قیامت با صورتی محشور می شود که مناسب با معنای اوست و هم اوست که پاداش و کیفر می بیند و حیات و مانند حیان این بدنِ مرکب عرضی نیست که از خارج وارد بر او شده باشد، بلکه حیاتش مانند حیات نفسی ذاتی است و او حیوانی است متوسط میان حیوانی عقلی و حیوان حسی و او در روز قیامت به صورت هیأت و ملکاتی محشور می گردد که نفس به دست خود آن را کسب کرده است و معنای تناسخی که از حکما همچون سقراط و … نقل شده همین است.

▪ زهد سقراط

عموم فرزانگان ایران اسلامی سقراط را حکیمی زاهد شناسانده و از زهدش سخن ها گفته اند و حتی برخی راه افراط پیموده و او را انسانی به کلی متبتل و منقطع و گسسته از مردم و پیوسته به خدا قلمداد کرده اند که به نظر من با منش و روش این حکیم اخلاقی و رجل اجتماعی و سیاسی سازگار نمی نماید. شهرستانی وی را "کوه نشین" شناخته و نوشته است: "او مشتغل به زهد، ریاضت نفس و تهذیب اخلاق شد، از ملذات دنیا اعراض کرد و به کوه پناه برد و در ستیغ کوه اقامت گزید".

شهرزوری او را "چاه نشین" خوانده و نوشته است: "عادات پادشاهان یونان آن بود که هرگاه با دشمنان جنگ می نمودند حکما را با خود می بردند چون پادشاه را عزیمت برآمدن شد از شهر سقراط را با خود بر آورد و سقراط در این لشکر شب ها به چاه های خراب به جهت دفع سرما پناه می آورد و در می آمد چون آفتاب بر می آمد و می نشست در آفتاب از این جهت مسمی گشت به سقراط الجب یعنی سقراط چاه".

عده ای هم او را سقراط خم نشین معرفی کرده اند مثلاً قطب الدین لاهیجی نوشته است: "سقراط کثیر التوحید بود، کم می خورد، کم می نوشید، عبادت بسیار می کرد، بیشتر اوقات به یاد مرگ بود، کم سفر بود، در ریاضت کوشا بود، لباس خشن می پوشید … از سرما به خمی شکسته پناه می برد".

اما محمدبن زکریای رازی، که از وی با عنوان باشکوه "امامنا" نام برده و کوشیده است تا شیوه زندگی خود را با شیوه زندگی وی وقف دهد، زهد افراطی او را مخصوص دوره جو.انی و آغاز کارش دانسته و نوشته است. او مدت طویلی از نزدیکی پادشاهان خودداری می کرد و اگر آنها پیش وی می آمدند خوارشان می داشت. طعام لذیذ نمی خورد، لباس فاخر نمی پوشید، بنایی نمی ساخت، مالی کسب نمی کرد، فزرندی به وجود نمی آورد، گوشت نمی خورد، شراب نمی نوشید، و در مجلس لهو حاضر نمی شد، بلکه به خوردن علف خشک و پوشیدن جامه کهن بسنده می کرد و در بیابان به چاهی پناه می برد. اما این شیوه زندگانی مخصوص دوره جوانی و ابتدای کارش بوده، آن هم بدین جهت که دوست داشته زمان شهوات و اشتغال به لذّات را صرف آموختن حکمت کند اما بعداً از این شیوه زندگانی دست برداشته ] ازدواج کرده[ از خود دخترانی به یادگار گذاشته، با دشمنان جنگیده و از غذاهای پاکیزه جز گوشت خورده و شراب هم اندکی نوشیده است.

در پایان مناسب دیدم ابیات ذیل را از دیوان مظهر عصمت و عفت اسلامی ایرانی و به تعبیر استاد ملک الشعرای بهار "شاعره مستوره" خانم پروین اعتصامی نقل کنم.

یکی پرسید از سقراط مرکز مردن چه خواندستی

بگفت ای بیخبر مرگ ار چه نامی زندگانی را

اگر زین خاکدان پست روزی بر پری بینی

که گردون ها و گیتی هاست ملک آن جهانی را

چراغ روشن جان را مکن در حصن تن پنهان

مپیچ اندر میان خرقه این یاقوت کانی را.

نزهة الأرواح و روضة الأفراح،

منابع

۱- بیرونی، ابوریحان، تحقیق ماللهند، حیدر آباد دکن، ۱۳۷۷/ ۱۹۵۸.

۲- پروین اعتصامی، دیوان، تهران، ۱۳۵۳.

۳- خوارزمی، جمال الدین ابوبکر محمدبن عباس، مفید العلوم و مبید الهموم، مطبعه الشرقیه، بیجا، ۱۳۲۸.

۴- رازی، محمدبن زکریا، رسائل، السیرة الفلسفیه، بیروت، ۱۴۰۰ ه.ق./ ۱۹۸۰ م.

۵- سبزواری، حاج ملا هادی، اسرار الحکم، تهران، ۱۳۸۰، ه. ق.

۶- سنایی، ابوالمجد مجدودبن آدم، حدیقة الحقیقة و شریعة الطریقة، انتشارات دانشگاه تهران، چاپ چهارم، ۱۳۷۴.

۷- شهرزوری شمس الدین محمدبن محمود، نزهة الأرواح و روضة الأفراح، ترجمه مقصود علی تبریزی، تهران، ۱۳۶۵.

۸- شهرستانی، محمد، ملل و نحل، قاهره، ۱۳۸۷ ه. ق. / ۱۹۶۸ م.

۹- صدر الدین شیرازی، ملاصدرا، اسفار، ج ۹، تهران، ۱۳۷۹ ه. ق.

۱۰- عامری ابوالحسن، الأمد علی الأبد، بیروت، دارالکندی، طبع اول ۱۳۹۹/ ۱۹۷۹.

۱۱- قطب الدین دیلمی لاهیجی، محمدبن شیخعلی، محبوب القلوب، ج ۱، بیجا، ۱۳۱۷.

۱۲- میبدی، شرح دیوان منسوب به حضرت علی علیه السلام، تهران، چاپ اول ۱۳۷۹.

۱۳- ناصر خسرو، جامع الحکمتین، تهران، ۱۳۳۲/۱۹۵۳.

۱۴- ناصر خسرو، دیوان، انتشارات دانشگاه تهران، چاپ سوم، ۱۳۶۸.