چهارشنبه, ۱۲ اردیبهشت, ۱۴۰۳ / 1 May, 2024

مجله ویستا

شرح دعای روز دهم

●توكل

اللهم اجعلنی فیه من المتوكلین علیك و اجعلنی فیه من الفائزین لدیك و اجعلنی فیه من المقربین الیك باحسانك یا غایه الطالبین

خدایا! در این روز, مرا از توكل كنندگان بر خودت و رستگاران نزد تو و مقربان پیشگاهت قرار بده, قسم به احسانت, ای مقصد خواستاران و جویندگان.

●توكل در قرآن

قرآن مجید در موارد متعددی توكل بر خدا را از ویژگی های افراد با ایمان می داند و می فرماید: وعلی الله فتوكلوا ان كنتم مومنین(۱); بر خدا توكل كنید اگر ایمان دارید.

وعلی الله فلیتوكل المومنون(۲); افراد با ایمان باید تنها بر خدا توكل كنند.

انما المومنون الذین اذا ذكر الله وجلت قلوبهم واذا تلیت علیهم آیاته زادتهم ایمانا وعلی ربهم یتوكلون(۳); مومنان تنها كسانی هستند كه هر گاه نام خدا برده شود دل هایشان بیمناك می گردد و هنگامی كه آیات او بر آنها خوانده می شود ایمانشان فزونی می گیرد و فقط بر پروردگارشان توكل دارند.

●توكل چیست؟

پیامبر گرامی اسلام(ص) تفسیر توكل را از جبرئیل سوال كرد, جبرئیل گفت: معنای توكل این است كه انسان یقین كند به اینكه سود و زیان, و بخشش و حرمان به دست مردم نیست و باید از آنها ناامید بود و اگر بنده ای به این مرتبه از معرفت برسد كه جز برای خدا كاری انجام ندهد و جز او به كسی امیدوار نباشد و از غیر او نهراسد و غیر از خدا چشم طمع به كسی نداشته باشد, این همان توكل بر خدا است.(۴)

شخصی به نام حسن بن جهم می گوید: خدمت امام هشتم (ع) رسیدم و عرض كردم: جانم به فدایت, حد و مرز توكل چیست؟

فقال لی ان لا تخاف مع الله احدا(۵); فرمود: توكل آن است كه با اتكای به خدا از هیچ كس نترسی....

همانطور كه از كلمات معصومین(علیهم السلام) پیداست توكل, بریدن از غیر خدا و پیوستن به اوست در حقیقت هر چه انسان مسلمان به سمت و سوی انقطاع الی الله, پیش رود و ارتباط ظاهر و باطنی خویش را با پروردگارش مستحكم سازد, حقیقت توكل را بهتر در نفس خویش اجرا كرده است. در آن صورت گویا او قطره ای است كه به دریای بیكران متصل شده است.

در روایت دیگری علی بن سوید می گوید از امام هفتم (ع) تفسیر آیه ی ومن یتوكل علی الله فهو حس به(۶); و هر كس كه بر خدا توكل كند, خدا او را كافی است. را پرسیدم, فرمود: التوكل علی الله درجات منها ان تتوكل علی الله فی امورك كلها فما فعل بك كنت عنه راضیا تعلم انه لا یالوك خیرا و فضلا و تعلم ان الحكم فی ذلك له فتوكل علی الله بتفویض ذلك الیه و ثق به فیها و فی غیرها(۷); توكل دارای مراتب گوناگون است.از جمله ی درجات توكل آن است كه در تمام امورت بر خدا توكل كنی و از آنچه خدا نسبت به تو انجام داده راضی باشی و بدانی كه خدا جز خیر و فضیلت برای تو نمی خواهد و نیز بدانی كه در تمام این امور اختیار با اوست.پس با واگذار كردن امور به او بر خدا توكل داشته باش.

●پیوستن قطره به دریا

خلاصه این كه انسان همه چیز را باید از خدا دانسته و خود را وابسته به قدرت لایزال او بداند و با این پیوند, هم چون قطره ای كه به دریا می پیوندد, خود را در امواج سهمگین بیندازد و از هیچ چیز نهراسد, زیرا:

قطره چون متصل به دریا شد / تو دگر قطره اش مخوان, دریا است

مرحوم نراقی در این باره می گوید:

هم حیات از او بود هم مرگ از او / بینوایی زو نوا و برگ از او

درد از او می باشد و درمان از او / هم علاج سینه ی سوزان از او

عزت از او, ذلت و خواری از او / صحت از او, رنج و بیماری از او

غصه از او, غم از او, شادی از او / هم خرابی زو, و آبادی از او

محنت از او, رنج از او, راحت از او / فقر از او, و گنج از او, ذلت از او

می نجنبد ذره ای بی امر او / جملگی مرهون لطف و قهر او (۸)

●تعریف توكل از علامه طباطبایی(ره)

علامه ی طباطبایی (ره) می فرماید: حقیقت مطلب این است كه نفوذ اراده و رسیدن به مقصود در عالم ماده نیازمند به یك سلسله اسباب و عوامل طبیعی و یك سلسله عوامل روحی و نفسانی است.هنگامی كه انسان وارد میدان عمل می شود و كلیه ی عوامل طبیعی مورد نیاز را آماده می كند, تنها چیزی كه میان او و هدفش فاصله می اندازد, همانا تعدادی از عوامل روحی (از قبیل سستی اراده و تصمیم, ترس, غم و اندوه, شتابزدگی و عدم تعادل, سفاهت و كم تجربگی و بدگمانی نسبت به تإثیر علل و اسباب و امثال آن)است.

در چنین وضعی اگر انسان بر خداوند سبحان توكل داشته باشد, اراده اش قوی و عزمش راسخ می گردد و موانع و مزاحمات روحی در برابر آن خنثی خواهد شد; زیرا انسان در مقام توكل, با مسبب الاسباب (كه غالب بر همه ی اسباب است) پیوند می خورد و با چنین پیوندی دیگر جایی برای نگرانی و تشویش خاطر باقی نمی ماند و با قاطعیت, با موانع دست و پنجه نرم می كند تا به مقصود برسد.

علاوه بر این, نكته ی دیگری كه در مورد توكل وجود دارد, بعد غیبی و ماورایی آن است ; یعنی خداوند متعال شخص متوكل را با امدادهای غیبی من حیث لایحتسب; از آنجا كه به گمانش نمی رسد مدد می رساند كه این امدادها از حوزه ی اسباب عادی و طبیعی فراتر و در ردیف علل مادی قرار دارد و ظاهر آیه ی شریفه ومن یتوكل علی الله فهو حسبه(۹ )چنین امدادی را نوید می دهد.

آثاری نیز كه در احادیث معصومین(علیهم السلام) درباره ی توكل آمده موید كلام علامه طباطبایی(ره) است. مثلا امیرمومنان (ع) می فرماید: من توكل علی الله ذلت له الصعاب و تسهلت علیه الاسباب و تبوء الخفض و الكرامه (۱۰); هر كس بر خدا توكل كند سختی ها برای او آسان و اسباب و وسایل برایش فراهم شود و در راحت و وسعت و كرامت قرار گیرد و زندگی اش به راحتی و آسایش گذرد.

و در جای دیگر می فرماید: من توكل علی الله سبحانه إضائت له الشبهات و كفی المونات و إمن التبعات(۱۱); هر كس بر خداوند سبحان توكل كند شبهه ها برایش روشن گردد و آنچه لازم دارد كفایت شود و از رنج ها و گرفتاریها مصون بماند.

این احادیث به موضوع عوامل روحی كه در كلام علامه آمده اشاره دارد و با صراحت بر اینكه شخص متوكل بر این گونه مشكلات غالب آید دلالت می كند. از این رو طیره (فال بد) كه یكی از عوامل منفی درونی است در روحیه ی بسیاری از افراد بازتاب های منفی ایجاد می كند ولی در نفوس انسان های متوكل اثر نمی گذارد.

رسول گرامی اسلام (ص) فرمود: الطیره شرك و ما منا الا , و لكن الله یذهبه بالتوكل(۱۲); طیره (فال بد زدن)شرك است و هیچ یك از ما نیست جز این كه به آن مبتلا است, اما خدا به وسیله ی توكل (شومی)آن را از بین می برد.

●نكته ی اساسی

با اینكه عالم, عالم اسباب است و انسان برای ادامه ی زندگی خود چاره ای ندارد جز اینكه با استفاده از اسباب و در ارتباط با مردم كارهای خود را انجام دهد, اما نكته ی اساسی و مهمی كه وجود دارد, این است كه انسان در عین اینكه باید درزندگی خود دنبال وسیله و سبب برود, مسبب الاسباب را نباید فراموش كند بلكه باید وسایل و اسباب را پرتوی از ذات احدیت و اراده ی او بداند, نه اینكه مخلوق را قادر, و خالق را مقهور و مغلوب به حساب آورد, چرا كه:

و من یتوكل علی الله فهو حسبه ان الله بالغ إمره قد جعل الله لكل شیء قدرا(۱۳); هر كس بر خداوند توكل كند كفایت امرش را می كند. به درستی كه خداوند فرمان خود را به انجام می رساند, و خدا برای هر چیزی اندازه ای قرار داده است.

●تمثیل

بسیاری از ما نمایشنامه یا فیلمی را در تلویزیون یا سینما دیده ایم. و گاهی پشت صحنه آنها را نیز دیده ایم. در روی صحنه چیزی جز صحنه نمایش و بازیگران و دكور چیزی به چشم نمی خورد. اما پشت صحنه عوامل بسیاری دست اندر كار هستند بعضی از این عوامل كارگردان, فیلم بردار, صدابردار, نورپرداز و... است كه همه از چشم تماشاگر پنهان هستند. تماشاگر هنگام تماشا آنقدر در روی صحنه غرق است كه هیچ توجهی به پشت صحنه و عوامل آن ندارد. اما با اندك توجهی می تواند وجود آنها را باور و تصور كند. توكل به خدا و عوامل غیبی كه یكی از تعالیم و ارمغان های پیامبران است جز این نیست كه پیروان خود را به نیروهای غیبی و پشت صحنه آفرینش نیز, توجه دهند. و بگویند همه ی اسباب و عوامل, محسوسات در دسترس ما نیستند و انسان و عوامل ظاهری شناخته شده همه كاره ی امور نمی باشند. بلكه اسباب اصلی و قویتری در كار هستند.

از این رو, قرآن مجید در موارد متعددی مردم را به این مسئله توجه می دهد و می فرماید: به دیگران اعتماد نكنید, درگرفتاریها و سختی ها به خدا توجه كنید و به طور كلی امور خود را به خدا واگذارید و با اعتماد بر او دنبال فعالیت خویش بروید, چرا كه تمام كارها به دست قدرت اوست:

یا إیها الناس إنتم الفقرإ الی الله والله هو الغنی الحمید(۱۴); ای مردم! همه ی شما نیازمندان به خدا هستید, تنها خداوند است كه بی نیاز و شایسته ی هر گونه حمد و ستایش است.

قل إغیر الله إتخذ ولیا فاطر السموات والا رض(۱۵); بگو آیا غیر از خدا را ولی خود انتخاب كنم در حالی كه او آفریننده ی آسمان ها و زمین است؟

وان یمسسك الله بضر فلا كاشف له الا هو وان یمسسك بخیر فهو علی كل شیء قدیر(۱۶); اگر خداوند زیانی به تو برساند هیچ كس جز او نمی تواند آن را بر طرف سازد, و اگر خیری به تو برساند او بر همه چیز توانا است.

وان یمسسك الله بضر فلا كاشف له الا هو وان یردك بخیر فلا راد لفضله یصیب به من یشإ من عباده وهو الغفور الرحیم(۱۷); و اگر خداوند (برای امتحان یا كیفر گناه) زیانی به تو برساند هیچ كس جز او آن را برطرف نمی سازد و اگر اراده ی خیری برای تو كند هیچ كس مانع فضل او نخواهد شد, آن را به هر كس از بندگانش كه بخواهد می رساند, و او غفور و رحیم است.

●آثار توكل در قرآن

بی تردید, توكل آثار مفید و سازنده ای در پی دارد كه بر كلیه ی شئون فردی و اجتماعی انسان تإثیر می گذارد. آثار توكل به حدی عظیم است كه تا انسان در این وادی گام ننهد, نمی تواند به كنه حقیقتش برسد. برای نمونه به گوشه ای از این آثار كه از قرآن برداشت می شود اشاره می كنیم:

۱ ـ قدرت تصمیم گیری

فاذا عزمت فتوكل علی الله ان الله یحب المتوكلین(۱۸); هنگامی كه تصمیم گرفتی (قاطع باش و) بر خدا توكل كن, زیرا خداوند متوكلان را دوست می دارد.

فتوكل علی الله انك علی الحق المبین(۱۹); پس بر خدا توكل كن كه تو بر جایگاه حق آشكار قرار داری.

یعنی با توجه به این پایگاه, بر خدا توكل كن و با عزمی راسخ و تصمیمی قاطع به كار خود ادامه بده.

۲ ـ شجاعت

ولا تطع الكافرین والمنافقین ودع إذاهم وتوكل علی الله وكفی بالله وكیلا(۲۰); و از كافران و منافقان پیروی مكن و به آزارهای آنها بی اعتنا باش و بر خدا توكل كن و همین بس كه خدا حامی و مدافع (تو) باشد.

فعلی الله توكلت فإجمعوا إمركم وشركإكم ثم لا یكن إمركم علیكم غمه(۲۱); من تنها بر خدا توكل می كنم, شما هم به اتفاق بتان و خدایان باطل خود هر مكر و تدبیری دارید همه را فراهم آورید و هیچ چیز از اسباب و وسایل بر شما مستور نماند.

یعنی شما هر چه در بساط دارید به میدان بیاورید و من هم با توكل بر خدا یك تنه به میدان شما و خدایان شما میآیم و از هیچ چیز باك ندارم.

۳ ـ عدم سلطه ی شیطان بر متوكلان

انه لیس له سلطان علی الذین آمنوا وعلی ربهم یتوكلون(۲۲); چرا كه او (شیطان) بر كسانی كه ایمان دارند و بر پروردگارشان توكل می كنند تسلطی ندارد.

پس به هر اندازه كه ایمان و توكل داشته باشی از زیر سلطه ی شیطان بیرون خواهی بود و درنتیجه از آلودگی و انحراف مصون خواهی ماند.

۴ ـ تإثیر ناپذیری از اقبال و ادبار مردم و عدم نگرانی از حوادث

فان تولوا فقل حسبی الله لا اله الا هو علیه توكلت وهو رب العرش العظیم(۲۳); اگر آنها روی (از حق) بگردانند (نگران مباش) بگو خداوند مرا كفایت می كند, هیچ معبودی جز او نیست, بر او توكل می كنم و او صاحب عرش بزرگ است و همه ی عالم در قبضه ی قدرت اوست و تمام قدرتها در برابر قدرت او ناچیز است.

وما توفیقی الا بالله علیه توكلت والیه إنیب(۲۴); و توفیق من جز به خدا نیست, تنها بر او توكل دارم و تنها به سوی او باز می گردم.

●آثار توكل در روایات

در روایات و احادیثی كه از ائمه معصومین(علیهم السلام) رسیده برای توكل آثار خوبی ذكر شده است كه برخی از آنها را یادآور می شویم:

۱ ـ قوت و شجاعت

كسی كه بر خدا توكل كند از تمامی ظرفیت ها و پتانسیل های موجود خود بهره می گیرد و شجاعت و قدرت در او شكوفا می شود.

پیامبر (ص) فرمود: من إحب إن یكون إقوی الناس فلیتوكل علی الله(۲۵); كسی كه دوست دارد قویترین مردم باشد بر خدا توكل كند.

امام باقر (ع) فرمود: من توكل علی الله لایغلب و من اعتصم بالله لایهرم(۲۶); كسی كه بر خدا توكل كند مغلوب نمی شود و كسی كه به خدا پناهنده شود شكست نمی خورد.

امیرالمومنین (ع) فرمود: إصل قوه القلب التوكل علی الله(۲۷); ریشه ی قوت قلب, توكل بر خدا است.

پی نوشتها

.۱ سوره ی مائده, آیه ی ;۲۳ سوره ی توبه, آیه ی ۵۱.

.۲ سوره ی آل عمران, آیه ی۱۲۲.

.۳ سوره ی انفال, آیه ی ۲.

.۴ مجلسی, محمدباقر, بحارالانوار, ج ۶۸, ص ۱۳۸, ح ۲۳.

.۵ همان.

.۶ سوره ی طلاق, آیه ی ۳.

.۷ كلینی, اصول كافی, ج۲, ص۶۵.

.۸ نراقی, مهدی, مثنوی طاقدیس, ص۳۳۷.

.۹ سوره ی طلاق, آیه ی ۳.

.۱۰ شرح غرر, ج۵, ص۴۲۵.